DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0103
Folia Historiae Artium, T. XX (1984)
PL ISSN 0071-6723
MARCIN FABIANSKI
PANTEON JAKO ŹRÓDŁO MOTYWÓW ARCHITEKTONICZNYCH
W SZTUCE XV—XVIII WIEKU1
Rzadko które dzieło architektoniczne wywo-
łało w późniejszym czasie tak ogromną ilość na-
śladownictw, jak rzymski Panteon. Jego forma ar-
chitektoniczna poczęła oddziaływać już w staro-
żytności 2, a nawiązywano do niej również w śred-
niowieczu 3, nowożytności4, a zwłaszcza w okresie
neoklasycyzmu i później 5. W poszczególnych epo-
kach wydobywano coraz to inne aspekty orygi-
nału i dokonywano charakterystycznych prze-
kształceń. Niekiedy trudno nawet stwierdzić, czy
poszczególne motywy istotnie pochodzą bezpośre-
dnio z Panteonu, czy też szeroko rozpowszechnio-
ny motyw przejęto pośrednio — poprzez nowsze
rozwiązania architektoniczne. W wielu szczegó-
1 Publikowane tu rozważania powstały w oparciu o
materiały z drugiego i trzeciego rozdziału pracy magi-
sterskiej pt. „Recepcja Panteonu rzymskiego w nowożyt-
nej architekturze europejskiej XV—XVIII wieku”. Czwar-
ty rozdział tej pracy, pt. Znaczenie wnętrza Panteonu
dla architektury europejskiej XV—XVIII wieku. Wstęp
do badań nad kopułowymi wnętrzami w budowlach pry-
watnych i publicznych, został opublikowany z niewiel-
kimi zmianami — zob. Folia Historiae Artium, XIX,
1983, s. 75—97.
2 Oddziaływanie Panteonu na późniejszą architek-
turę starożytną i architekturę wczesnochrześcijańską o-
mawia ostatnio W. L. M a c D o n a 1 d, The Most Cele-
brated Edifice [w:] tegoż, The Pantheon. Design,
Meaning, and Progeny, London 1976, s. 94—105.
3 Dowodzi tego forma baptysterium we Florencji,
por. Fabiański, o.c., przyp. 50. Inny rodzaj zwią-
zków średniowiecznych kościołów z Panteonem omówił
R. Krautheimer, Sancta Maria Rotunda [w:] te-
goż, Studies in Early Christian, Medieval and Renais-
sance Art, New York-London 1969, s. 102—114.
4 Niektóre związki formalne szesnastowiecznej archi-
tektury włoskiej z Panteonem omówił M. Gosebruch,
Vom Pantheon Vergleichlich- Unoergleichliches. Rómischc?
łach Panteon nie odbiega od innych przykładów
architektury starożytnego Rzymu, dlatego też roz-
patrywanie zależności tylko od strony artystycz-
no-formalnej nie może wyczerpać tematu. Należy
zbadać również inne przyczyny, które skłoniły
fundatorów lub architektów do naśladowania sta-
rożytnego przykładu. Wymaga to znajomości je-
go dziejów, funkcji oraz wypowiedzi na jego
temat.
Tak obszerne zagadnienie, jakim jest oddziały-
wanie formy i treści Panteonu, wymaga oczywi-
ście uporządkowania i podziału przykładów na
grupy. Zarysowały się dwie możliwe kategorie
przeprowadzenia takiego rozróżnienia. Pierwszą z
Thermenarchitektur und ihre Auswirkungen auf die
Baukunst des Cinąuecento (Tortulae. Studien zu altchri-
stlichen und byzantinischen Monumenten. Rómische
Quartalschrift. Supplementheft XXX, 1966), s. 147—168.
Stosunek Berniniego> do Panteonu zanalizowała w pracy
doktorskiej S. B o r d i n i, Bernini e U Pantheon.
Notę su classicismo berniniano (Quaderni delklstituto di
Storia dell’Architettura XIV, 1967), s. 53—84.
5 Włoskie kościoły w. XVIII i XIX wzorowane na
Panteonie przedstawił C. L. V. M e e k s, Pantheon
Paradigm (Journal of the Society of Architectural Hi-
storians XIX, 1963), s. 135—144; H. Wischermann,
Canovas Pantheon-Uberlegungen zum Tempio Canoviano
von Possagno (Architectura, X, 1980), s. 134—163. Polską
grupę świątyń neoklasycznych, wzorowanych na Pante-
onie, omówił T. S. Jaroszewski, Architektura do-
by Oświecenia w Polsce, Wrocław 1971, s. 139 i 145 i n.
Architektoniczne naśladownictwa Panteonu we Francji
i w innych krajach (głównie anglosaskich) omawia Mac
Donald, o.c., s. 123—125. Por. też niedostępną dla
mnie pracę: E. Forssman, Ein Pantheon am Gen-
jer See. Die Villa La Gardanne in Perroy [w:] Gedenk-
schrijt jur Giinther Bandmann, Berlin 1978, s. 145 i n.
95
PL ISSN 0071-6723
MARCIN FABIANSKI
PANTEON JAKO ŹRÓDŁO MOTYWÓW ARCHITEKTONICZNYCH
W SZTUCE XV—XVIII WIEKU1
Rzadko które dzieło architektoniczne wywo-
łało w późniejszym czasie tak ogromną ilość na-
śladownictw, jak rzymski Panteon. Jego forma ar-
chitektoniczna poczęła oddziaływać już w staro-
żytności 2, a nawiązywano do niej również w śred-
niowieczu 3, nowożytności4, a zwłaszcza w okresie
neoklasycyzmu i później 5. W poszczególnych epo-
kach wydobywano coraz to inne aspekty orygi-
nału i dokonywano charakterystycznych prze-
kształceń. Niekiedy trudno nawet stwierdzić, czy
poszczególne motywy istotnie pochodzą bezpośre-
dnio z Panteonu, czy też szeroko rozpowszechnio-
ny motyw przejęto pośrednio — poprzez nowsze
rozwiązania architektoniczne. W wielu szczegó-
1 Publikowane tu rozważania powstały w oparciu o
materiały z drugiego i trzeciego rozdziału pracy magi-
sterskiej pt. „Recepcja Panteonu rzymskiego w nowożyt-
nej architekturze europejskiej XV—XVIII wieku”. Czwar-
ty rozdział tej pracy, pt. Znaczenie wnętrza Panteonu
dla architektury europejskiej XV—XVIII wieku. Wstęp
do badań nad kopułowymi wnętrzami w budowlach pry-
watnych i publicznych, został opublikowany z niewiel-
kimi zmianami — zob. Folia Historiae Artium, XIX,
1983, s. 75—97.
2 Oddziaływanie Panteonu na późniejszą architek-
turę starożytną i architekturę wczesnochrześcijańską o-
mawia ostatnio W. L. M a c D o n a 1 d, The Most Cele-
brated Edifice [w:] tegoż, The Pantheon. Design,
Meaning, and Progeny, London 1976, s. 94—105.
3 Dowodzi tego forma baptysterium we Florencji,
por. Fabiański, o.c., przyp. 50. Inny rodzaj zwią-
zków średniowiecznych kościołów z Panteonem omówił
R. Krautheimer, Sancta Maria Rotunda [w:] te-
goż, Studies in Early Christian, Medieval and Renais-
sance Art, New York-London 1969, s. 102—114.
4 Niektóre związki formalne szesnastowiecznej archi-
tektury włoskiej z Panteonem omówił M. Gosebruch,
Vom Pantheon Vergleichlich- Unoergleichliches. Rómischc?
łach Panteon nie odbiega od innych przykładów
architektury starożytnego Rzymu, dlatego też roz-
patrywanie zależności tylko od strony artystycz-
no-formalnej nie może wyczerpać tematu. Należy
zbadać również inne przyczyny, które skłoniły
fundatorów lub architektów do naśladowania sta-
rożytnego przykładu. Wymaga to znajomości je-
go dziejów, funkcji oraz wypowiedzi na jego
temat.
Tak obszerne zagadnienie, jakim jest oddziały-
wanie formy i treści Panteonu, wymaga oczywi-
ście uporządkowania i podziału przykładów na
grupy. Zarysowały się dwie możliwe kategorie
przeprowadzenia takiego rozróżnienia. Pierwszą z
Thermenarchitektur und ihre Auswirkungen auf die
Baukunst des Cinąuecento (Tortulae. Studien zu altchri-
stlichen und byzantinischen Monumenten. Rómische
Quartalschrift. Supplementheft XXX, 1966), s. 147—168.
Stosunek Berniniego> do Panteonu zanalizowała w pracy
doktorskiej S. B o r d i n i, Bernini e U Pantheon.
Notę su classicismo berniniano (Quaderni delklstituto di
Storia dell’Architettura XIV, 1967), s. 53—84.
5 Włoskie kościoły w. XVIII i XIX wzorowane na
Panteonie przedstawił C. L. V. M e e k s, Pantheon
Paradigm (Journal of the Society of Architectural Hi-
storians XIX, 1963), s. 135—144; H. Wischermann,
Canovas Pantheon-Uberlegungen zum Tempio Canoviano
von Possagno (Architectura, X, 1980), s. 134—163. Polską
grupę świątyń neoklasycznych, wzorowanych na Pante-
onie, omówił T. S. Jaroszewski, Architektura do-
by Oświecenia w Polsce, Wrocław 1971, s. 139 i 145 i n.
Architektoniczne naśladownictwa Panteonu we Francji
i w innych krajach (głównie anglosaskich) omawia Mac
Donald, o.c., s. 123—125. Por. też niedostępną dla
mnie pracę: E. Forssman, Ein Pantheon am Gen-
jer See. Die Villa La Gardanne in Perroy [w:] Gedenk-
schrijt jur Giinther Bandmann, Berlin 1978, s. 145 i n.
95