DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0104
nich jest porównanie funkcji, jaką pełnił Panteon
w świadomości naśladowców, i równocześnie funk-
cji wznoszonego budynku. Wiąże się to ściśle z za-
gadnieniem treści ideowych w architekturze. Jed-
nak Panteon i jego naśladownictwa pełniły rów-
nocześnie kilka funkcji naraz. Utrudnia to, a na-
wet uniemożliwia przeprowadzenie jakiegokolwiek
konsekwentnego zaszeregowania obiektów. Wy-
jątek stanowią tu wnętrza, które omówiłem w
pracy cytowanej w przypisie 1. Dość zwartą gru-
pę tworzą również kościoły maryjne, przeważnie
pozbawione ściślejszych związków formalnych ze
swoim antycznym pierwowzorem. Część z nich,
jak również świątynie o innych wezwaniach wy-
kazują jednak znaczne podobieństwa do formy
oryginału. Pozostaje wreszcie grupa budowli pu-
blicznych i prywatnych o kilku tylko charaktery-
stycznych motywach. Przy uwzględnieniu zainte-
resowań architektów oraz fundatorów, a także
historycznego znaczenia przykładów, można je
związać właśnie z Panteonem. Tak więc drugie
kryterium — formalne — stanowi właśnie pod-
stawę klasyfikacji materiału. W wielu wypadkach
ustalić można irównież znaczenie ideowe danej
formy.
Ramy niniejszego artykułu nie pozwalają wy-
czerpać tego obszernego tematu. Pominąłem więc
osobno opracowaną grupę kościołów S. Maria Ro-
tonda 6 oraz problem świeckich wnętrz o charak-
terze świątynnym 7, a także — wymagające osob-
nego potraktowania — zagadnienie mauzoleów.
Do opracowania wybrałem takie elementy, które
wynikają z dążenia nowożytnych architektów do
rekonstrukcji domniemanego pierwotnego wyglą-
du Panteonu lub prześcignięcia wspaniałości jego
form, czy wreszcie takie, które wypreparowali oni
z całości i — po zmianie kształtu — używali ich
w całkiem nowych zestawieniach. Natomiast nie
uwzględniłem osobno często powtarzających się
„dosłownie” przejętych form budowli w rodzaju
zestawienia kolumnowego portyku z rotundą, sa-
mego planu rotundowego i mniejszych „cytatów”
w rodzaju edikul etc. Tak więc na wstępie omó-
6 Typ kościoła S. Maria Rotonda został wyróżniony
i scharakteryzowany przez Krautheimera, o.c.
7 Por. przyp. 1.
8 Por. MacDonald, o.c., W sposób najbardziej
szczegółowy omawia dzieje i kształt Panteonu K. de
F i n e L i c h t, The Rotunda in Romę. A Study of Ha-
drian’s Pantheon (Jutland Archeological Society Publi-
cations, VIII, Copenhagen 1968; tamże bogata bibliogra-
fia). Datowanie Panteonu na początek panowania Ha-
driana opiera się na podstawie znaków na cegłach. Por.
H. Bloch, I holli laterizi e la storia edilizia romana,
Roma 1947, s. 102—117. Teza W. D. Heilmayra (Apol-
wiłem oddziaływanie fasady, a w tym — zastępo-
wanie portyku samym członem pośrednim, zdwa-
jianuie i .ziwdieloikrotniiamie przyczółka i stawianie
dzwonniczek. Zewnętrzny kształt kopuły — poza
formą czaszy — w bardzo interesujący sposób
przyczynił się do rozwoju motywu pozornego bęb-
na i opinającego tambur porządku architektonicz-
nego. Z drobniejszych elementów wnętrza
zwracam uwagę jedynie na charakterystyczne
przeźrocza kolumnowe oraz na motyw rotacji
kopuły, sprzeczny z nowożytną teorią architek-
tury.
Należy zaznaczyć, że poszczególne motywy ar-
chitektoniczne oddziaływały szeroko przez kilka-
set lat, i to niekoniecznie bezpośrednio. Ambicją
moją było więc nie tyle wyczerpać materiał, ile
pogrupować przykłady tak, aby uwypuklić ich
wzajemne powiązania i sposób, w jaki wzbogaco-
no je w nowożytności. Obok nadawania poszcze-
gólnym motywom nowych form, które wynikało
z pobudek artystycznych, spodziewać się można
również zmian spowodowanych przez nowe treś-
ci, jakie nadano wzorcowi. Ostatecznie prowadziło
to do ulegania wpływom innych wybitnych przy-
kładów architektonicznych i zatarcia związków z
Panteonem. Różny zasięg i stopień oddziaływania
utrudniły zatem ustalenie w sposób jednoznaczny
ram tego artykułu.
Z kolei należy się zorientować, do czego wła-
ściwie nawiązywali architekci. Potrzebny jest do
tego opis naszej budowli w stanie, w jakim znaj-
dowała się w okresie nowożytnym. Uwzględnić
trzeba także ówczesne uzupełnienia architektoni-
czne. Zainteresowania fundatorów i architektów
były kształtowane przez ich wyobrażenia o for-
mie i funkcjach budowli starożytnej. Należy więc
zapoznać się także z odnośnymi źródłami pisany-
mi i ikonografią. Wszystkie te informacje nie da-
dzą oczywiście pełnego obrazu dziejów i kształtu
Panteonu8. Chodzi tu tylko o odzwierciedlenie
tych informacji — i w takiej kolejności, w jakiej
autorzy nowożytni poznawali antyczny monu-
ment.
lodorus von Damaskus, der Architekt des Pantheon
(Jahrbuch des Deutschen Archaologischen Instituts, XC,
1976), s. 3116—347), jakoby Panteon został zbudowany po
większej części jeszcze za czasów Trajana, nie znalazła
uznania. Por. J. B. War d-P e r k i n s, Roman Imperial
Architecture, Harmondsworth 1983 (The Pelican History
of Art), s. liii i 473, przyp. 16. Ważny aspekt dziejów
Panteonu opracował niedawno T. Marde r, Specchi’s
High Altar for the Pantheon and the StatUes by Cametti
and Moderati (The Burlington Magazine, CXXII, 1980),
s. 30—40.
96
w świadomości naśladowców, i równocześnie funk-
cji wznoszonego budynku. Wiąże się to ściśle z za-
gadnieniem treści ideowych w architekturze. Jed-
nak Panteon i jego naśladownictwa pełniły rów-
nocześnie kilka funkcji naraz. Utrudnia to, a na-
wet uniemożliwia przeprowadzenie jakiegokolwiek
konsekwentnego zaszeregowania obiektów. Wy-
jątek stanowią tu wnętrza, które omówiłem w
pracy cytowanej w przypisie 1. Dość zwartą gru-
pę tworzą również kościoły maryjne, przeważnie
pozbawione ściślejszych związków formalnych ze
swoim antycznym pierwowzorem. Część z nich,
jak również świątynie o innych wezwaniach wy-
kazują jednak znaczne podobieństwa do formy
oryginału. Pozostaje wreszcie grupa budowli pu-
blicznych i prywatnych o kilku tylko charaktery-
stycznych motywach. Przy uwzględnieniu zainte-
resowań architektów oraz fundatorów, a także
historycznego znaczenia przykładów, można je
związać właśnie z Panteonem. Tak więc drugie
kryterium — formalne — stanowi właśnie pod-
stawę klasyfikacji materiału. W wielu wypadkach
ustalić można irównież znaczenie ideowe danej
formy.
Ramy niniejszego artykułu nie pozwalają wy-
czerpać tego obszernego tematu. Pominąłem więc
osobno opracowaną grupę kościołów S. Maria Ro-
tonda 6 oraz problem świeckich wnętrz o charak-
terze świątynnym 7, a także — wymagające osob-
nego potraktowania — zagadnienie mauzoleów.
Do opracowania wybrałem takie elementy, które
wynikają z dążenia nowożytnych architektów do
rekonstrukcji domniemanego pierwotnego wyglą-
du Panteonu lub prześcignięcia wspaniałości jego
form, czy wreszcie takie, które wypreparowali oni
z całości i — po zmianie kształtu — używali ich
w całkiem nowych zestawieniach. Natomiast nie
uwzględniłem osobno często powtarzających się
„dosłownie” przejętych form budowli w rodzaju
zestawienia kolumnowego portyku z rotundą, sa-
mego planu rotundowego i mniejszych „cytatów”
w rodzaju edikul etc. Tak więc na wstępie omó-
6 Typ kościoła S. Maria Rotonda został wyróżniony
i scharakteryzowany przez Krautheimera, o.c.
7 Por. przyp. 1.
8 Por. MacDonald, o.c., W sposób najbardziej
szczegółowy omawia dzieje i kształt Panteonu K. de
F i n e L i c h t, The Rotunda in Romę. A Study of Ha-
drian’s Pantheon (Jutland Archeological Society Publi-
cations, VIII, Copenhagen 1968; tamże bogata bibliogra-
fia). Datowanie Panteonu na początek panowania Ha-
driana opiera się na podstawie znaków na cegłach. Por.
H. Bloch, I holli laterizi e la storia edilizia romana,
Roma 1947, s. 102—117. Teza W. D. Heilmayra (Apol-
wiłem oddziaływanie fasady, a w tym — zastępo-
wanie portyku samym członem pośrednim, zdwa-
jianuie i .ziwdieloikrotniiamie przyczółka i stawianie
dzwonniczek. Zewnętrzny kształt kopuły — poza
formą czaszy — w bardzo interesujący sposób
przyczynił się do rozwoju motywu pozornego bęb-
na i opinającego tambur porządku architektonicz-
nego. Z drobniejszych elementów wnętrza
zwracam uwagę jedynie na charakterystyczne
przeźrocza kolumnowe oraz na motyw rotacji
kopuły, sprzeczny z nowożytną teorią architek-
tury.
Należy zaznaczyć, że poszczególne motywy ar-
chitektoniczne oddziaływały szeroko przez kilka-
set lat, i to niekoniecznie bezpośrednio. Ambicją
moją było więc nie tyle wyczerpać materiał, ile
pogrupować przykłady tak, aby uwypuklić ich
wzajemne powiązania i sposób, w jaki wzbogaco-
no je w nowożytności. Obok nadawania poszcze-
gólnym motywom nowych form, które wynikało
z pobudek artystycznych, spodziewać się można
również zmian spowodowanych przez nowe treś-
ci, jakie nadano wzorcowi. Ostatecznie prowadziło
to do ulegania wpływom innych wybitnych przy-
kładów architektonicznych i zatarcia związków z
Panteonem. Różny zasięg i stopień oddziaływania
utrudniły zatem ustalenie w sposób jednoznaczny
ram tego artykułu.
Z kolei należy się zorientować, do czego wła-
ściwie nawiązywali architekci. Potrzebny jest do
tego opis naszej budowli w stanie, w jakim znaj-
dowała się w okresie nowożytnym. Uwzględnić
trzeba także ówczesne uzupełnienia architektoni-
czne. Zainteresowania fundatorów i architektów
były kształtowane przez ich wyobrażenia o for-
mie i funkcjach budowli starożytnej. Należy więc
zapoznać się także z odnośnymi źródłami pisany-
mi i ikonografią. Wszystkie te informacje nie da-
dzą oczywiście pełnego obrazu dziejów i kształtu
Panteonu8. Chodzi tu tylko o odzwierciedlenie
tych informacji — i w takiej kolejności, w jakiej
autorzy nowożytni poznawali antyczny monu-
ment.
lodorus von Damaskus, der Architekt des Pantheon
(Jahrbuch des Deutschen Archaologischen Instituts, XC,
1976), s. 3116—347), jakoby Panteon został zbudowany po
większej części jeszcze za czasów Trajana, nie znalazła
uznania. Por. J. B. War d-P e r k i n s, Roman Imperial
Architecture, Harmondsworth 1983 (The Pelican History
of Art), s. liii i 473, przyp. 16. Ważny aspekt dziejów
Panteonu opracował niedawno T. Marde r, Specchi’s
High Altar for the Pantheon and the StatUes by Cametti
and Moderati (The Burlington Magazine, CXXII, 1980),
s. 30—40.
96