DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0107
3. Fragment planu Rzymu z Panteonem, pierwsza ćwierć
w. XV (wg Frutaza)
kowo wznosi się pozornie spłaszczona czasza ko-
puły z okrągłym otworem pośrodku.
Elewacja wnętrza rotundy (ryc. 5) dzieli się
na dwie kondygnacje o podobnej wysokości, jak
18 Ta stiukowa dekoracja została zastąpiona przed
połową w. XVIII na zlecenie papieża Benedykta XIV
przez Paola Posiego. W w. XX, na podstawie ikonografii,
Alberto Terenzio zrekonstruował część dawnego wy-
stroju, ale z gorszych materiałów. Por. F i n e L i c h t,
o.c., s. 114—115.
17 Obecnie, na podstawie badań techniki budowlanej
i analizy stylistycznej, przeważa pogląd o jednoczesnym
zaprojektowaniu i wybudowaniu całej budowli, łącznie
z częścią południową — por. F i n e L i c h t, o.c., passim;
MacDonald, o.c., passim.
18 Jedno- i dwuosiowe portyki rysowali m. in.: bra-
cia Limbourg w Godzinkach księcia de Berry (repr. w:
P. Frutaz, Le piante di Roma, II, Roma 1962 (dalej:
F.), tabl. 148); Taddeo di Bartola (F. 149); anonim w mi-
niaturze z r. 1447 (F. 153); Ferrando Bertelli i Giulio
Ballino w r. 1567 (F. 233). Portyki trój- i czteroosiowe
przedstawili: anonim w miniaturze z pierwszej ćwierci
w. XVI (F. 1|5); Peter Bruegel sit. ok. r. 1551 (F. 171);
Benozzo di Lese w r. 1465 (F. 156); Piętro del Massaio
w r. 1469 (F. 157) i w r. 1471 (F. 158); Alessandro Strozzi
w r. 1474 (F. 159); Massaio w drugiej połowie w. XV
(F. 160); anonim florencki z tego okresu (F. 161); Hart-
mann Schedel w r. 1497 (F. 166); anonim na początku
strefy elewacji zewnętrznej. W sześciu bocznych
wnękach w dolnej kondygnacji rotundy znajdu-
ją się przeźrocza utworzone z par kanelowainych,
korynckich kolumn; dwie inne kolumny wznoszą
się przed główną niszą ołtarzową naprzeciw wej-
ścia, a naroża wszystkich ośmiu nisz ozdobione są
przełamanymi wzdłuż pilastrami korynckimi. Pi-
lastry i boczne kolumny dźwigają belkowanie,
przechodzące ponad bocznymi wnękami, natomiast
poprowadzone ścianami dwóch głównych.
Rozczłonkowanie górnej części rotundy, peł-
niącej funkcję jednocześnie tamburu i attyki, za-
chowuje rytm podziałów dolnej kondygnacji. Głó-
wnymi motywami było tu szesnaście prostokąt-
nych otworów i pilastry 16. Natomiast utworzone
przez kasetony żebra kopuły nie wypadają na
osiach podziałów attyki, w stosunku do których
pozostają w niewymiernym stosunku. Stwarza to
wrażenie, jak gdyby czasza wirowała nad nieru-
chomym cylindrem.
Złożony i niejednolity, jak sądzili autorzy no-
wożytni 17, charakter budowli, niezgodny w wie-
lu punktach z powstającą właśnie teorią architek-
tury oraz wiadomości o przebudowach pobudza-
ły artystów nowożytnych do prób teoretycznej re-
konstrukcji oryginalnego wyglądu świątyni. Prze-
kształceniami objęto wszystkie jej części. Przede
wszystkim zmniejszano liczbę kolumn w portyku
(ryc. 3, 6) 18. Czasem — nawet w w. XVI — por-
tyk kolumnowo-architrawowy zastępowano fila-
rowo-arkadowym 19. Wynikało to z rozpowszech-
nionego przekonania o późniejszym jego dostawie-
niu do członu pośredniego. To przekonanie usank-
w. XVI (F. 15); Peter Bruegel st. ok. r. 1551 (F. 171);
Niccoló Beatrizet w r. 1557 (F. 224); Sebastiano del Re
w tym samym roku (F. 225); Mario Cartaro w r. 1576
(F. 238 i 244). Wreszcie portyki pięcio- i sześcioosiowe
rysowali: anonim florencki w II. połowie w. XV (F. 162);
Fra Jacopo Berghomese w r. 1490 (F. 165) oraz du Perac
w r. 1577 (F. 147 i 150). Jakkolwiek większość wymie-
nionych przedstawień Panteonu posiada wyraźnie umow-
ny czy symboliczny charakter, to jednak świadczą one
o tym, że rozmiarów portyku nie uważano bynajmniej
za najistotniejszą cechę budowli. Znaczne rozpowszech-
nienie drukiem części tych wizerunków musiało niewąt-
pliwie kształtować wyobrażenia o Panteonie. W niektó-
rych wypadkach zmieniano architektoniczny porządek
kolumn. Uczynili tak: anonim z w. XV w Codex Escu-
rialensis, fol. 43v. i anonim florencki w drugiej połowie
w. XV (F. 161). Odpowiednią liczbę kolumn korynckich
rysowano dopiero od drugiej ćwierci w. XVI, a wcześ-
niej — tylko sporadycznie.
19 Giulio Ballino w r. 1569 narysował portyk cztero-
osiowy, a na planie wydanym w r. 1610 w Antwerpii —
nawet jednoosiowy, podobnie jak w w. XVIII Franęois
Nodot (F. 280 i 66).
99
w. XV (wg Frutaza)
kowo wznosi się pozornie spłaszczona czasza ko-
puły z okrągłym otworem pośrodku.
Elewacja wnętrza rotundy (ryc. 5) dzieli się
na dwie kondygnacje o podobnej wysokości, jak
18 Ta stiukowa dekoracja została zastąpiona przed
połową w. XVIII na zlecenie papieża Benedykta XIV
przez Paola Posiego. W w. XX, na podstawie ikonografii,
Alberto Terenzio zrekonstruował część dawnego wy-
stroju, ale z gorszych materiałów. Por. F i n e L i c h t,
o.c., s. 114—115.
17 Obecnie, na podstawie badań techniki budowlanej
i analizy stylistycznej, przeważa pogląd o jednoczesnym
zaprojektowaniu i wybudowaniu całej budowli, łącznie
z częścią południową — por. F i n e L i c h t, o.c., passim;
MacDonald, o.c., passim.
18 Jedno- i dwuosiowe portyki rysowali m. in.: bra-
cia Limbourg w Godzinkach księcia de Berry (repr. w:
P. Frutaz, Le piante di Roma, II, Roma 1962 (dalej:
F.), tabl. 148); Taddeo di Bartola (F. 149); anonim w mi-
niaturze z r. 1447 (F. 153); Ferrando Bertelli i Giulio
Ballino w r. 1567 (F. 233). Portyki trój- i czteroosiowe
przedstawili: anonim w miniaturze z pierwszej ćwierci
w. XVI (F. 1|5); Peter Bruegel sit. ok. r. 1551 (F. 171);
Benozzo di Lese w r. 1465 (F. 156); Piętro del Massaio
w r. 1469 (F. 157) i w r. 1471 (F. 158); Alessandro Strozzi
w r. 1474 (F. 159); Massaio w drugiej połowie w. XV
(F. 160); anonim florencki z tego okresu (F. 161); Hart-
mann Schedel w r. 1497 (F. 166); anonim na początku
strefy elewacji zewnętrznej. W sześciu bocznych
wnękach w dolnej kondygnacji rotundy znajdu-
ją się przeźrocza utworzone z par kanelowainych,
korynckich kolumn; dwie inne kolumny wznoszą
się przed główną niszą ołtarzową naprzeciw wej-
ścia, a naroża wszystkich ośmiu nisz ozdobione są
przełamanymi wzdłuż pilastrami korynckimi. Pi-
lastry i boczne kolumny dźwigają belkowanie,
przechodzące ponad bocznymi wnękami, natomiast
poprowadzone ścianami dwóch głównych.
Rozczłonkowanie górnej części rotundy, peł-
niącej funkcję jednocześnie tamburu i attyki, za-
chowuje rytm podziałów dolnej kondygnacji. Głó-
wnymi motywami było tu szesnaście prostokąt-
nych otworów i pilastry 16. Natomiast utworzone
przez kasetony żebra kopuły nie wypadają na
osiach podziałów attyki, w stosunku do których
pozostają w niewymiernym stosunku. Stwarza to
wrażenie, jak gdyby czasza wirowała nad nieru-
chomym cylindrem.
Złożony i niejednolity, jak sądzili autorzy no-
wożytni 17, charakter budowli, niezgodny w wie-
lu punktach z powstającą właśnie teorią architek-
tury oraz wiadomości o przebudowach pobudza-
ły artystów nowożytnych do prób teoretycznej re-
konstrukcji oryginalnego wyglądu świątyni. Prze-
kształceniami objęto wszystkie jej części. Przede
wszystkim zmniejszano liczbę kolumn w portyku
(ryc. 3, 6) 18. Czasem — nawet w w. XVI — por-
tyk kolumnowo-architrawowy zastępowano fila-
rowo-arkadowym 19. Wynikało to z rozpowszech-
nionego przekonania o późniejszym jego dostawie-
niu do członu pośredniego. To przekonanie usank-
w. XVI (F. 15); Peter Bruegel st. ok. r. 1551 (F. 171);
Niccoló Beatrizet w r. 1557 (F. 224); Sebastiano del Re
w tym samym roku (F. 225); Mario Cartaro w r. 1576
(F. 238 i 244). Wreszcie portyki pięcio- i sześcioosiowe
rysowali: anonim florencki w II. połowie w. XV (F. 162);
Fra Jacopo Berghomese w r. 1490 (F. 165) oraz du Perac
w r. 1577 (F. 147 i 150). Jakkolwiek większość wymie-
nionych przedstawień Panteonu posiada wyraźnie umow-
ny czy symboliczny charakter, to jednak świadczą one
o tym, że rozmiarów portyku nie uważano bynajmniej
za najistotniejszą cechę budowli. Znaczne rozpowszech-
nienie drukiem części tych wizerunków musiało niewąt-
pliwie kształtować wyobrażenia o Panteonie. W niektó-
rych wypadkach zmieniano architektoniczny porządek
kolumn. Uczynili tak: anonim z w. XV w Codex Escu-
rialensis, fol. 43v. i anonim florencki w drugiej połowie
w. XV (F. 161). Odpowiednią liczbę kolumn korynckich
rysowano dopiero od drugiej ćwierci w. XVI, a wcześ-
niej — tylko sporadycznie.
19 Giulio Ballino w r. 1569 narysował portyk cztero-
osiowy, a na planie wydanym w r. 1610 w Antwerpii —
nawet jednoosiowy, podobnie jak w w. XVIII Franęois
Nodot (F. 280 i 66).
99