DOI article:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0109
5. C. Fontana, rekonstrukcja wnętrza Panteonu (wg
Templum Vaticanum). Ryc. górna, s. lewa: stan po prze-
budowie Agryppy; s. prawa: stan współczesny. Ryc. dol-
na: stan z czasów Republiki rzymskiej
jącego wyglądu, lecz do jego interpretacji. Przeja-
wiała się ona również w zjawisku opasywania mu-
rów rotundy jedną lub kilkoma kondygnacjami
nałożonych porządków 5 26, niekiedy występujących
wraz z rustyką (ryc. 8) 27. Innym znamiennym ry-
sem charakterystycznym, pojawiającym się już
od pierwszej ćwierci w. XV, było otaczanie bębna
kopuły ażurowym wieńcem kolumn (ryc. 6). W
najdojrzalszy sposób ujął ten problem Antonio da
Sangallo młodszy, który opracował plany zredu-
kowania członu pośredniego na rzecz portyku (ryc.
9). Takie rozwiązanie wynika z teorii Albertiego
o idealnej świątyni28, zrealizowanej przez Bra-
mantego na Janikulum 29.
Optyczna rotacja wnętrza kopuły w Panteo-
nie — jak niekiedy sądzono: niekonsekwencja ryt-
mu artykulacji pionowej — pobudziła Carla Fon-
tanę do przeprowadzenia rekonstrukcji pierwot-
nego stanu wnętrza z czasów Republiki (ryc. 5) 30.
Przykład Andrea Sansovina świadczy jednak o
występowaniu odmiennej oceny tego rozwiąza-
nia 31.
Z dokonanego przeglądu wynika, że znaczna
część przedstawień i opisów Panteonu szła w kie-
runku rekonstrukcji, na którą znaczny wpływ wy-
wierała teoria i praktyka architektoniczna. Pora
wyszczególnić teraz te cechy zabytku, które spo-
wodowały tak znaczne zainteresowanie jego archi-
tekturą. Należą do nich zarówno elementy wy-
stępujące również w innych obiektach starożyt-
nych, jak i charakterystyczne wyłącznie dla Pan-
teonu, przynajmniej w opinii znawców nowożyt-
nych.
26 Jak na rysunkach: anonima florenckiego z II. po-
łowy w. XV (F. 162); Fra Jacopa Berghomesego z r. 1490
(F. 165); w kronice Schedla (F. 166); ina rys. anonima
mantuańskiego po r. 1538 (F. 167); Hugona Pinarda w
r. 1555 (F. 223); Fabia Licinia (F. 226) w r. 1557; Giovan-
niego F. Camocia w r. 1564 (F. 234); Tempesty w r. 1593
(F. 261 i 165) oraz Nodota w w. XVIII (F. 66).
27 Można wymienić trzy plany Ligoria (F. 222, 25, 26,
30); rysunki du Peraca (F. 37 i 43); Bertellego—Ballina
(F. 233); Cartara (F. 238 i 244, 51 i 54); z planu z An-
twerpii (F. 280); Toorenvlieta (F. 65).
28 Por. przyp. 25. Rysunki Panteonu Antonia da San-
gallo znajdują się we florenckich Uffiziach, Gabinetto
Disegni e Stampe, Architettura (dalej: UA); UA 190,
306, 814, 848, 874, 106v., 1241, 3990.
29 Por. P. M u r r a y, Bramante’s Tempietto, Newca-
stle-upon-Tyne 1972.
30 ,,E dunąue da credere, che se il Tempio fosse sta-
to costrutto insieme co gli ornamenti, eon 1’istesso va-
lore, che disposse 1’Architetto i medesimi, avrebbe simi-
limente disposti li Costoloni eon la dovuta corrisponden-
za, sopra li viui delle Colonne” (Fontana, o.c., libro
VII, fol. 460, il. fol. 457 i 467). Uprzednio rysunkowej ko-
ordynacji podziałów pionowych dokonał Francesco di
Giorgio Martini, Codice Torinese Saluzziano, fol. 80r.
Por. Fabiański, o.c., il. 3.
31 Sansovino miał bronić się przed zarzutami braku
koordynacji pionowych podziałów przedsionka do zakry-
stii przy kościele S. Spirito we Florencji (ryc. 39): ,,con
dire d’avere osservato nella volta il modo del partimento
delta Rotonda di Roma ,[...] Aggiungeva Andrea, se chi
fece quel tempio della Rotonda, che e il meglio intesso
e misurato che sia, e fatto eon piu proporzione”. Por.
G. V a s a r i, Le vite de’ piu eccelenti pittori..., ed. G.
M i 1 a n e s i, Firenze 1906, t. IV, s. 511. Vasari mylił się,
przypisując Sansovinowi autorstwo przedsionka, zapro-
jektowanego w rzeczywistości przez Cronakę przy współ-
pracy Giuliana da Sangallo. Por. W. und E. P a a t z,
Die Kirchen von Florenz, Frankfurt a. M. 1953, Bd. V,
s. 121 i 134 (tamże bibliografia). Barwny przekaz Vasa-
riego należy więc rozumieć jako odzwierciedlenie jego
własnych i współczesnych mu opinii na temat genezy
formalnej rozczłonkowania przedsionka. O rozpowszech-
nieniu motywu „ruchomych” kopuł w architekturze póź-
norzymskiej por. K. Lehmann, The Dome of Heaven
[w:] Modern Perspectines in Western Art History. Ed.
W. E. K 1 e i n b a u e r, New York-Chicago 1971, s. 248—•
250. Por. też przyp. 175.
101
Templum Vaticanum). Ryc. górna, s. lewa: stan po prze-
budowie Agryppy; s. prawa: stan współczesny. Ryc. dol-
na: stan z czasów Republiki rzymskiej
jącego wyglądu, lecz do jego interpretacji. Przeja-
wiała się ona również w zjawisku opasywania mu-
rów rotundy jedną lub kilkoma kondygnacjami
nałożonych porządków 5 26, niekiedy występujących
wraz z rustyką (ryc. 8) 27. Innym znamiennym ry-
sem charakterystycznym, pojawiającym się już
od pierwszej ćwierci w. XV, było otaczanie bębna
kopuły ażurowym wieńcem kolumn (ryc. 6). W
najdojrzalszy sposób ujął ten problem Antonio da
Sangallo młodszy, który opracował plany zredu-
kowania członu pośredniego na rzecz portyku (ryc.
9). Takie rozwiązanie wynika z teorii Albertiego
o idealnej świątyni28, zrealizowanej przez Bra-
mantego na Janikulum 29.
Optyczna rotacja wnętrza kopuły w Panteo-
nie — jak niekiedy sądzono: niekonsekwencja ryt-
mu artykulacji pionowej — pobudziła Carla Fon-
tanę do przeprowadzenia rekonstrukcji pierwot-
nego stanu wnętrza z czasów Republiki (ryc. 5) 30.
Przykład Andrea Sansovina świadczy jednak o
występowaniu odmiennej oceny tego rozwiąza-
nia 31.
Z dokonanego przeglądu wynika, że znaczna
część przedstawień i opisów Panteonu szła w kie-
runku rekonstrukcji, na którą znaczny wpływ wy-
wierała teoria i praktyka architektoniczna. Pora
wyszczególnić teraz te cechy zabytku, które spo-
wodowały tak znaczne zainteresowanie jego archi-
tekturą. Należą do nich zarówno elementy wy-
stępujące również w innych obiektach starożyt-
nych, jak i charakterystyczne wyłącznie dla Pan-
teonu, przynajmniej w opinii znawców nowożyt-
nych.
26 Jak na rysunkach: anonima florenckiego z II. po-
łowy w. XV (F. 162); Fra Jacopa Berghomesego z r. 1490
(F. 165); w kronice Schedla (F. 166); ina rys. anonima
mantuańskiego po r. 1538 (F. 167); Hugona Pinarda w
r. 1555 (F. 223); Fabia Licinia (F. 226) w r. 1557; Giovan-
niego F. Camocia w r. 1564 (F. 234); Tempesty w r. 1593
(F. 261 i 165) oraz Nodota w w. XVIII (F. 66).
27 Można wymienić trzy plany Ligoria (F. 222, 25, 26,
30); rysunki du Peraca (F. 37 i 43); Bertellego—Ballina
(F. 233); Cartara (F. 238 i 244, 51 i 54); z planu z An-
twerpii (F. 280); Toorenvlieta (F. 65).
28 Por. przyp. 25. Rysunki Panteonu Antonia da San-
gallo znajdują się we florenckich Uffiziach, Gabinetto
Disegni e Stampe, Architettura (dalej: UA); UA 190,
306, 814, 848, 874, 106v., 1241, 3990.
29 Por. P. M u r r a y, Bramante’s Tempietto, Newca-
stle-upon-Tyne 1972.
30 ,,E dunąue da credere, che se il Tempio fosse sta-
to costrutto insieme co gli ornamenti, eon 1’istesso va-
lore, che disposse 1’Architetto i medesimi, avrebbe simi-
limente disposti li Costoloni eon la dovuta corrisponden-
za, sopra li viui delle Colonne” (Fontana, o.c., libro
VII, fol. 460, il. fol. 457 i 467). Uprzednio rysunkowej ko-
ordynacji podziałów pionowych dokonał Francesco di
Giorgio Martini, Codice Torinese Saluzziano, fol. 80r.
Por. Fabiański, o.c., il. 3.
31 Sansovino miał bronić się przed zarzutami braku
koordynacji pionowych podziałów przedsionka do zakry-
stii przy kościele S. Spirito we Florencji (ryc. 39): ,,con
dire d’avere osservato nella volta il modo del partimento
delta Rotonda di Roma ,[...] Aggiungeva Andrea, se chi
fece quel tempio della Rotonda, che e il meglio intesso
e misurato che sia, e fatto eon piu proporzione”. Por.
G. V a s a r i, Le vite de’ piu eccelenti pittori..., ed. G.
M i 1 a n e s i, Firenze 1906, t. IV, s. 511. Vasari mylił się,
przypisując Sansovinowi autorstwo przedsionka, zapro-
jektowanego w rzeczywistości przez Cronakę przy współ-
pracy Giuliana da Sangallo. Por. W. und E. P a a t z,
Die Kirchen von Florenz, Frankfurt a. M. 1953, Bd. V,
s. 121 i 134 (tamże bibliografia). Barwny przekaz Vasa-
riego należy więc rozumieć jako odzwierciedlenie jego
własnych i współczesnych mu opinii na temat genezy
formalnej rozczłonkowania przedsionka. O rozpowszech-
nieniu motywu „ruchomych” kopuł w architekturze póź-
norzymskiej por. K. Lehmann, The Dome of Heaven
[w:] Modern Perspectines in Western Art History. Ed.
W. E. K 1 e i n b a u e r, New York-Chicago 1971, s. 248—•
250. Por. też przyp. 175.
101