DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0121
Dl M. SŻBJiST 1 SgRLio. -O-
VelU paffata itrtaho itmcftrttonTempie ttmdo, */?„copbfodicapelle, ma qui dauaafi
et formerb rnUltre.pur ancora tcndosnacon }Mitr» capcUefuori ddeffa ntotsditd.aci tre ca
ptl\c,& Centnta [ua cbtfa Umdefmo efitu. fra q«eflt quat,ro capelle r,(Ono m,nitro nu-
tki,qilaUfermranso ptr capelle chi vorri,ft cbefarannofnetahatuidiametrodr T(m
pic i pieit xlrtij.& altrcttanto U fu* *lt?t£** Ia grolft^a dclmuro fiyĄ /„ fctłtma parte dcl
4iamttro.Lt larghett deliectpe!le,ptcdi xh. ptr ogni Uco^ilttagUniccbi.ne uiualifurto !: al-
tan-h quattro captUt picciolt fartnno is largbtgggtpicdi tx.tc capelle ‘]nairatc karcr.rano l %
luce loro 4a!h lati,tna quanto a qaella del Tcmpio.fi fara rttUafommiia dtlla tupota v . inertu
rs,U dumctro dcllatjttalt fi fara dtlla qmnta parte di quetla dcl Temp,o , facendch U pet o ora
ma hnttr»a,&tmc hodetto dcgh altrr.Sempre farb diparere dfogniedifsciofu Uawoda
iirra.cice ilfuopammento.fita qualche gradi,che quantofari piilcuato.tSto fara mcgUojma.
Ir-fogna che U gradi ftano difpari.accrochegtifuppucati commciaia afahre col piede Ta . ,'ft
0.0. ora col piede dtflro ft ntrouim at piano dcl Tempie.Qutflo ynole yitrtmto ncliua lugńi
br?,doue parltdt Tempo facrt. Hora fel patfe fard priuo d'acque & bumidilali, fotce.jut flo
r tmp-.oft pond fart a wint oratorami tbefta efpreffomente fotto gran pena pn biblio'. s‘i /,/'->
ani , b’i- a non entrarm dentro,ptrcbeio fbqucl che mi duo,ma ftano q:tcfh luogh; trf > as: a i
Sacerdrtijb perfone d;aote,pa atttmpate. lit ptrtht gli angoli inmtanofempre a motto iririon-
dicie,io ludoft rią.iadri qu<fto Tempu da vn maro di canta altaną qu«nto farartr. • i- orc.L, • •.
etoebe facumentc non w/»pef]> enerare,& quefit luoghi fermranno per cimitci j.
Lep, te di juori,śr ancodi dentro dcl Tempie tcsdo qnl 4 dietro dinuflratain pi anta, ft re-
dl i j„i uianti, di fiu ti £' di dentń ,per tffer co ft ret t a poślą. L'alttggadi qutflo dal part i—
mr i. ;/'! /,tiola v,i:a , fara qu-r,to la [ua Urgh’ggr , ci iptcdi xlvnj. lameta fi dard al!a
r , a me ja. a di nr go c, nbto, netlafommild dcllaąaalc frfati rn‘aper!i,ra,pcr la luce alfedt
fu.o d diamitrodi śjita fiafatto laqurnta parte dcl jm dtametro.El fopr arjfa apertutaft faceta
u na tawerna rrrata di r, :r;,topcrta di piobir,b alcra m: ter i a ccmc tal a lato ft tUmofira. Srtto
il nifuimft* idla roitojari la cornice formataa panter,ccmt r'1'unp flade gli archi łonie i du
teatr o -1 Marccilo,UquaU fur ona *elmtoQtt*tia l >lt.s fot Hue Hn:io.Valttxxą di uttifla nr
nr.ejara dtte f.cdr,& mc%p,&grrari mtornod '1 fpio,ma doue farinogli ptUHtid> Isffo "•■e
tsOyif.iti r,fal tarę dalgeccioiawo in gric.tr fetmta p cap. telli,mi 11 goecio/4toio,& '-.pis dr
Ł i i KO T Z KZG.
Uj>gU'*q*ifeeUdmo#rata Hapiarua deUatrmuna.ehe and aut feAtiamaemirthi J
mc ho delto tulla pafsata carta: perUqaalefp^t0r.,prendereckc m cal cofo BremrOUef*
pibawmoftfbe confUtratmoipercotbeynSumca maf^ M :tnte t fo ^onrahoooifL*
'.iamemoafitUfuuta,»oncb*afsrUfopra»quattroarchid,;anua tt~ra iraconhrr ■
cne dci mto ietlop pilsfitigtifśtti cen ifuoijekgą altre pefofcpra, S:a f, rfmteno,&fcncr~. ’
pati tn alcum lu'ghi: ncnimtho pcrche U tnucnmne ibclU & ornat a, ęr ć perd-tr Tran Ł' *
ill’uireh:tctt040 i ho volota met ter e qul difegjuta i&per non ifscr proiifjoin n arras e tn ie
U rmfure,to nc d.rbaUartt deBepnnctpali,»a tlrtmanente ft potrą trouarc eon t palmi eńctióh
che fon qnl fotto dentro dclii piasta,la qual mifure e partita m parti cmque,& ogni parte ftmó
licci.come fi dimeflra sclUpartc di mtgoćbt forso intutto palmi cintjuanta. Lagnfse~~adel
’e prirnecolonnc di fueri e palnicisque. La grofjegga ttclUfeconde piu inttnerić palrmauat-
>0. Ir grafjigza dclle terge colonne pibipttriorii pafmitre&trequartipi netto dtlla uh
:<r,A dentro epalmicento ottaiuaotto. Jt ttimuctro dalia Uritcrr.a dr mtg*polni trenuje ’,
■ „ramotę dclle toft fi pelta cottif, cndere,& mifumt co i palm: piccióii.
24. S. Serlio, projekt świątyni (wg Serlia lib. III)
25. D. Bramante, projekt kopuły bazyliki Św. Piotra,
plan (wg Serlia, lib. III)
Szło tu zapewne o chęć naśladowania zastanych
motywów architektonicznych nie tyle dla ich wa-
żności historycznej, co religijnej (triumf chrześ-
cijaństwa nad pogaństwem świątyni rzymskiej) czy
artystycznej 79. Symbolicznego znaczenia wieży-
czek domyślać się można zwłaszcza w weneckim
kościele delle Zitelle (ryc. 12). Jego fasada bo-
wiem — echo „pierwotnego” członu pośrednie-
go — świadczy z jednej strony o rekonstrukcyj-
nych zamiarach architekta, z drugiej jednak in-
terpretacją dobudowanej w Panteonie wieżyczki
tym silniej zwraca uwagę na jej znaczenie. Wznie-
sienie nad „pogańską” fasadą „chrześcijańskich”
wieżyczek stanowi przykład kontrreformacyjnego
krytycyzmu wobec sztuki starożytnego Rzymu,
widocznego już od pierwszej ćwierci w. XVI80.
Pod koniec stulecia ten krytyczny stosunek prze-
rodził się w otwartą gloryfikację zwycięstwa sym-
boli chrześcijańskich nad pogańskimi. Nawet w
samej Wenecji doszło do zburzenia niemal już
ukończonego koścćioła S. Maria delta Cel.estiia (za-
projektowanego przez Scamozziego w r. 1582) tyl-
ko dlatego, że kształtem części nawy, nakrytej
rodzajem kopuły z okulusem, zbyt przypominał
rzymską świątynię S. Maria Rotonda81.
Jednakże częścią, która najsilniej oddziałała na
wyobraźnię architektów, pozostaje kopuła Pan-
teonu. To właśnie ona bywa jedyną cechą, dzięki
której rozpoznać można Panteon na uproszczonych
przedstawieniach, pozbawionych innych szczegó-
łów. Oczywiście najczęściej powtarzano tylko
kształt czaszy, podobny do innych kopuł staroży-
79 Teoretyczną klasyfikację motywów prowadzących
do powstawania architektonicznych naśladownictw prze-
prowadził G. Bandmann, Ikonologie der Architek-
tur (Jahrbuch fiir Asthetik und allgemeine Kunstwissen-
schaft, 1, 1951), s. 88—91.
80 Wczesny przykład takiej postawy — przedstawie-
nie w watykańskiej Sali Konstantyna z lat dwudziestych
w. XVI — opisuje T. Buddensieg, Gregory the
Great, the Destroyer of Pagan Idols (Journal of the War-
burg and Caurtauld Institutes, 28, 1965), s. 62 i n.
81 Tenże, Criticism of Ancient Architecture..., s.
345 -346.
8 — Folia Historiae Artium t. XX.
113
VelU paffata itrtaho itmcftrttonTempie ttmdo, */?„copbfodicapelle, ma qui dauaafi
et formerb rnUltre.pur ancora tcndosnacon }Mitr» capcUefuori ddeffa ntotsditd.aci tre ca
ptl\c,& Centnta [ua cbtfa Umdefmo efitu. fra q«eflt quat,ro capelle r,(Ono m,nitro nu-
tki,qilaUfermranso ptr capelle chi vorri,ft cbefarannofnetahatuidiametrodr T(m
pic i pieit xlrtij.& altrcttanto U fu* *lt?t£** Ia grolft^a dclmuro fiyĄ /„ fctłtma parte dcl
4iamttro.Lt larghett deliectpe!le,ptcdi xh. ptr ogni Uco^ilttagUniccbi.ne uiualifurto !: al-
tan-h quattro captUt picciolt fartnno is largbtgggtpicdi tx.tc capelle ‘]nairatc karcr.rano l %
luce loro 4a!h lati,tna quanto a qaella del Tcmpio.fi fara rttUafommiia dtlla tupota v . inertu
rs,U dumctro dcllatjttalt fi fara dtlla qmnta parte di quetla dcl Temp,o , facendch U pet o ora
ma hnttr»a,&tmc hodetto dcgh altrr.Sempre farb diparere dfogniedifsciofu Uawoda
iirra.cice ilfuopammento.fita qualche gradi,che quantofari piilcuato.tSto fara mcgUojma.
Ir-fogna che U gradi ftano difpari.accrochegtifuppucati commciaia afahre col piede Ta . ,'ft
0.0. ora col piede dtflro ft ntrouim at piano dcl Tempie.Qutflo ynole yitrtmto ncliua lugńi
br?,doue parltdt Tempo facrt. Hora fel patfe fard priuo d'acque & bumidilali, fotce.jut flo
r tmp-.oft pond fart a wint oratorami tbefta efpreffomente fotto gran pena pn biblio'. s‘i /,/'->
ani , b’i- a non entrarm dentro,ptrcbeio fbqucl che mi duo,ma ftano q:tcfh luogh; trf > as: a i
Sacerdrtijb perfone d;aote,pa atttmpate. lit ptrtht gli angoli inmtanofempre a motto iririon-
dicie,io ludoft rią.iadri qu<fto Tempu da vn maro di canta altaną qu«nto farartr. • i- orc.L, • •.
etoebe facumentc non w/»pef]> enerare,& quefit luoghi fermranno per cimitci j.
Lep, te di juori,śr ancodi dentro dcl Tempie tcsdo qnl 4 dietro dinuflratain pi anta, ft re-
dl i j„i uianti, di fiu ti £' di dentń ,per tffer co ft ret t a poślą. L'alttggadi qutflo dal part i—
mr i. ;/'! /,tiola v,i:a , fara qu-r,to la [ua Urgh’ggr , ci iptcdi xlvnj. lameta fi dard al!a
r , a me ja. a di nr go c, nbto, netlafommild dcllaąaalc frfati rn‘aper!i,ra,pcr la luce alfedt
fu.o d diamitrodi śjita fiafatto laqurnta parte dcl jm dtametro.El fopr arjfa apertutaft faceta
u na tawerna rrrata di r, :r;,topcrta di piobir,b alcra m: ter i a ccmc tal a lato ft tUmofira. Srtto
il nifuimft* idla roitojari la cornice formataa panter,ccmt r'1'unp flade gli archi łonie i du
teatr o -1 Marccilo,UquaU fur ona *elmtoQtt*tia l >lt.s fot Hue Hn:io.Valttxxą di uttifla nr
nr.ejara dtte f.cdr,& mc%p,&grrari mtornod '1 fpio,ma doue farinogli ptUHtid> Isffo "•■e
tsOyif.iti r,fal tarę dalgeccioiawo in gric.tr fetmta p cap. telli,mi 11 goecio/4toio,& '-.pis dr
Ł i i KO T Z KZG.
Uj>gU'*q*ifeeUdmo#rata Hapiarua deUatrmuna.ehe and aut feAtiamaemirthi J
mc ho delto tulla pafsata carta: perUqaalefp^t0r.,prendereckc m cal cofo BremrOUef*
pibawmoftfbe confUtratmoipercotbeynSumca maf^ M :tnte t fo ^onrahoooifL*
'.iamemoafitUfuuta,»oncb*afsrUfopra»quattroarchid,;anua tt~ra iraconhrr ■
cne dci mto ietlop pilsfitigtifśtti cen ifuoijekgą altre pefofcpra, S:a f, rfmteno,&fcncr~. ’
pati tn alcum lu'ghi: ncnimtho pcrche U tnucnmne ibclU & ornat a, ęr ć perd-tr Tran Ł' *
ill’uireh:tctt040 i ho volota met ter e qul difegjuta i&per non ifscr proiifjoin n arras e tn ie
U rmfure,to nc d.rbaUartt deBepnnctpali,»a tlrtmanente ft potrą trouarc eon t palmi eńctióh
che fon qnl fotto dentro dclii piasta,la qual mifure e partita m parti cmque,& ogni parte ftmó
licci.come fi dimeflra sclUpartc di mtgoćbt forso intutto palmi cintjuanta. Lagnfse~~adel
’e prirnecolonnc di fueri e palnicisque. La grofjegga ttclUfeconde piu inttnerić palrmauat-
>0. Ir grafjigza dclle terge colonne pibipttriorii pafmitre&trequartipi netto dtlla uh
:<r,A dentro epalmicento ottaiuaotto. Jt ttimuctro dalia Uritcrr.a dr mtg*polni trenuje ’,
■ „ramotę dclle toft fi pelta cottif, cndere,& mifumt co i palm: piccióii.
24. S. Serlio, projekt świątyni (wg Serlia lib. III)
25. D. Bramante, projekt kopuły bazyliki Św. Piotra,
plan (wg Serlia, lib. III)
Szło tu zapewne o chęć naśladowania zastanych
motywów architektonicznych nie tyle dla ich wa-
żności historycznej, co religijnej (triumf chrześ-
cijaństwa nad pogaństwem świątyni rzymskiej) czy
artystycznej 79. Symbolicznego znaczenia wieży-
czek domyślać się można zwłaszcza w weneckim
kościele delle Zitelle (ryc. 12). Jego fasada bo-
wiem — echo „pierwotnego” członu pośrednie-
go — świadczy z jednej strony o rekonstrukcyj-
nych zamiarach architekta, z drugiej jednak in-
terpretacją dobudowanej w Panteonie wieżyczki
tym silniej zwraca uwagę na jej znaczenie. Wznie-
sienie nad „pogańską” fasadą „chrześcijańskich”
wieżyczek stanowi przykład kontrreformacyjnego
krytycyzmu wobec sztuki starożytnego Rzymu,
widocznego już od pierwszej ćwierci w. XVI80.
Pod koniec stulecia ten krytyczny stosunek prze-
rodził się w otwartą gloryfikację zwycięstwa sym-
boli chrześcijańskich nad pogańskimi. Nawet w
samej Wenecji doszło do zburzenia niemal już
ukończonego koścćioła S. Maria delta Cel.estiia (za-
projektowanego przez Scamozziego w r. 1582) tyl-
ko dlatego, że kształtem części nawy, nakrytej
rodzajem kopuły z okulusem, zbyt przypominał
rzymską świątynię S. Maria Rotonda81.
Jednakże częścią, która najsilniej oddziałała na
wyobraźnię architektów, pozostaje kopuła Pan-
teonu. To właśnie ona bywa jedyną cechą, dzięki
której rozpoznać można Panteon na uproszczonych
przedstawieniach, pozbawionych innych szczegó-
łów. Oczywiście najczęściej powtarzano tylko
kształt czaszy, podobny do innych kopuł staroży-
79 Teoretyczną klasyfikację motywów prowadzących
do powstawania architektonicznych naśladownictw prze-
prowadził G. Bandmann, Ikonologie der Architek-
tur (Jahrbuch fiir Asthetik und allgemeine Kunstwissen-
schaft, 1, 1951), s. 88—91.
80 Wczesny przykład takiej postawy — przedstawie-
nie w watykańskiej Sali Konstantyna z lat dwudziestych
w. XVI — opisuje T. Buddensieg, Gregory the
Great, the Destroyer of Pagan Idols (Journal of the War-
burg and Caurtauld Institutes, 28, 1965), s. 62 i n.
81 Tenże, Criticism of Ancient Architecture..., s.
345 -346.
8 — Folia Historiae Artium t. XX.
113