DOI article:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0122
ii datlro,e di
fkcrt tiłlk ftasta paffalt.ial nuttl fi
pub cmp?t»dtr<Ugr3n majja, &
tl gran ptfo tkt farip queflo edificio
fopra i ijuattn filaru di tanu al-
tigga: la qmi mafsĄfi nmi 10 d-ffi
euamOioiserta mttiert ptnficro ad
ogni priidnut ^trfbitetto 4 far U al
putmdiUrt* t nitubc inttnta al-
ngza:&periiagiftdice, chs iUr-
chitcttotUttfserpiipred{i) aląuan*
totmidocht troppa ttmmofo: p:r-
che Je fardłimida , egh fard U fuc
cafe hen ficnre,& anca non{d;g<u-
rd di volcre ii configho i'altn,e ca fi
fdccr.d-),r.rre volce pcnrJ: t/ufe fi
ta trappoanim fottgUnó vorra Pal
triu caiifigka: ar,% Ji conjidcrd Jo-
Dllll WHTICH'.
larnente tiel fuo iltgigiii'
fptfse yolet precipiurannoltaft
da lut fatte , & feto io concltit,
cha U trappo anmofiii pree;it
dalia profuntwnt, &la prcfunttc.
na dal pocofapere: nu che la tim.
dni fu cofa v rtuofa,dan<li,f fim.
pre i ' rederr di faprrt ó mila, j
poco. Lr mifitre di tjutfłi Optra i
tu-ucunno eon i paimi puma
chcfono.'!'f adietro .
la puna
26. D. Bramante, projekt kopuły watykańskiej, przekrój
i elewacja (wg Serlia, lib. III)
tnych. Sam w sobie nie jest on zatem wystarcza-
jącym dowodem oddziaływania tego właśnie wzo-
ru. Jest nim natomiast inny motyw: wprowadze-
nie z -zewnątrz kondygnacji pozornego bębna, wy-
datnie obniżającego optyczne wrażenie kopuły. W
porównaniu do rekonstrukcji innych kopuł sta-
rożytnych pozorny tambur zajmuje w Panteonie
stosunkowo więcej miejsca. Należy tu też omówić
zagadnienie rekonstrukcji porządku opinającego
bęben. 1 ten problem znalazł odbicie w realiza-
cjach architektonicznych w wieku XV i później.
Oprócz okulusa i schodkowej podstawy czasza
kopuły Panteonu posiadała od zewnątrz niski,
niepozorny kształt. Nie stanowiła więc z tej stro-
ny wyraźnego, artystycznie pociągającego akcen-
tu. Schodkowa kopuła kościoła S. Maria della Pa-
ce w Rzymie 82 nie może zatem być uważana za
jakiś akcent urbanistyczny. Tylko wpływ usta-
lonej w średniowieczu tradycji S. Maria Rotonda
mógłby potwierdzić, że nawiązano tu właśnie do
Panteonu.
Nie ma takich wątpliwości w odniesieniu do
projektów Serlia, który w swoich planach wzor-
cowych często czerpał motywy z Panteonu. Przy-
pomina go szczególnie jeden projekt budowli (ryc.
24), która — obok przejęcia innych cech charak-
terystycznych — nakryta została sferyczną kopu-
łą z okrągłym otworem pośrodku, stanowiącym
jedyne, skupiające uwagę widza źródło światła 83.
Zwłaszcza strona zewnętrzna — dzięki niewiel-
kiemu spłaszczeniu czaszy i schodkowym pierście-
niom u jej podstawy — odpowiada formom Pan-
teonu. Takie motywy odnajdujemy również w
innych drzeworytach traktatu Serlia. Charakte-
rystyczne zapożyczenia w tych projektach elemen-
tów formalnych z Panteonu wskazują, że rów-
nież kopuła powstać miała pod jego wpływem.
Kopuła z projektów Michała Anioła dla ko-
ścioła S. Giovanni dei Fiorentini w Rzymie (po
r. 15 5 0 ) 84 — poza półkolistym przekrojem i mo-
tywem dolnych pierścieni schodkowych w jed-
nej wersji, a okulusem i geometrycznym rozczłon-
kowaniem wewnątrz w innej wersji — również
przywodzi na myśl Panteon. Tym bardziej, że
architekt kopuły watykańskiej 85 znać musiał pro-
jekty Bramantego, Sangallów, Rafaela i Peruzzie-
go 86, przewidujące umieszczenie nad bazyliką ko-
puły wyraźnie nawiązującej do Panteonu. Trudno
z całą pewnością ustalić, czy autorem tego pomy-
82 Dzieje budowy i styl omawia G. Urba n, Die
Kirchenbaukunst des Quattrocentn in Rom (Rómisches
Jahrbuch fur Kunstgeschichte, 9/10, 1961/1962), s. 73 i
n., 176 i n. Najnowszą rekonstrukcję pierwotnego wy-
glądu rotundy zamieszcza O s t, o.c., s. 281—282.
83 Przynajmniej dla kopuły. Na rysunku elewacji ze-
wnętrznej widać bowiem prostokątne otwory, zapewne
okna.
84 Pomijam tu związane z Panteonem projekty An-
tonia da Sangallo UA 199 i 1292. Por. P. Portoghesi,
Roma del Rinascimento, Milano [b. r.], t. II, s. 82. Mi-
chał Anioł projektował kościół od r. 1550 — zob. A c-
k e r m a n, The Architecture..., s. 104—108.
80 Z ogromnej ilości publikacji poświęconych historii
budowy kopuły watykańskiej przez Michała Anioła mo-
żna tu zacytować tylko wybrane, a mianowicie: R. W i t-
t k o w e r, La cupola di San Piętro di Michelangelo,
Firenze 1964; H. S a a 1 m a n, Michelangelo: S. Maria
del Fiore and St. Peter’s (The Art Bulletin, LVII, 1975),
s. 374—409.
86 Ważną pracą historyczną na temat początków pro-
jektowania kopuły watykańskiej pozostaje nadal książ-
ka: O. H. Forster, Bramante, Wien-Miinchen 1956.
Rozdz. IV: Die Welt-Kathedrale, s. 209—277, a także:
F. Wolff Metternich, Bramante und St. Peter,
Miinchen 1974; C. L. F r o m m e 1, Die Peterskirche un-
ter Papst Julius II. Im Licht neuer Dokumente (Rómi-
sches Jahrbuch fur Kunstgeschichte, 16, 1976), s. 59—136.
114
fkcrt tiłlk ftasta paffalt.ial nuttl fi
pub cmp?t»dtr<Ugr3n majja, &
tl gran ptfo tkt farip queflo edificio
fopra i ijuattn filaru di tanu al-
tigga: la qmi mafsĄfi nmi 10 d-ffi
euamOioiserta mttiert ptnficro ad
ogni priidnut ^trfbitetto 4 far U al
putmdiUrt* t nitubc inttnta al-
ngza:&periiagiftdice, chs iUr-
chitcttotUttfserpiipred{i) aląuan*
totmidocht troppa ttmmofo: p:r-
che Je fardłimida , egh fard U fuc
cafe hen ficnre,& anca non{d;g<u-
rd di volcre ii configho i'altn,e ca fi
fdccr.d-),r.rre volce pcnrJ: t/ufe fi
ta trappoanim fottgUnó vorra Pal
triu caiifigka: ar,% Ji conjidcrd Jo-
Dllll WHTICH'.
larnente tiel fuo iltgigiii'
fptfse yolet precipiurannoltaft
da lut fatte , & feto io concltit,
cha U trappo anmofiii pree;it
dalia profuntwnt, &la prcfunttc.
na dal pocofapere: nu che la tim.
dni fu cofa v rtuofa,dan<li,f fim.
pre i ' rederr di faprrt ó mila, j
poco. Lr mifitre di tjutfłi Optra i
tu-ucunno eon i paimi puma
chcfono.'!'f adietro .
la puna
26. D. Bramante, projekt kopuły watykańskiej, przekrój
i elewacja (wg Serlia, lib. III)
tnych. Sam w sobie nie jest on zatem wystarcza-
jącym dowodem oddziaływania tego właśnie wzo-
ru. Jest nim natomiast inny motyw: wprowadze-
nie z -zewnątrz kondygnacji pozornego bębna, wy-
datnie obniżającego optyczne wrażenie kopuły. W
porównaniu do rekonstrukcji innych kopuł sta-
rożytnych pozorny tambur zajmuje w Panteonie
stosunkowo więcej miejsca. Należy tu też omówić
zagadnienie rekonstrukcji porządku opinającego
bęben. 1 ten problem znalazł odbicie w realiza-
cjach architektonicznych w wieku XV i później.
Oprócz okulusa i schodkowej podstawy czasza
kopuły Panteonu posiadała od zewnątrz niski,
niepozorny kształt. Nie stanowiła więc z tej stro-
ny wyraźnego, artystycznie pociągającego akcen-
tu. Schodkowa kopuła kościoła S. Maria della Pa-
ce w Rzymie 82 nie może zatem być uważana za
jakiś akcent urbanistyczny. Tylko wpływ usta-
lonej w średniowieczu tradycji S. Maria Rotonda
mógłby potwierdzić, że nawiązano tu właśnie do
Panteonu.
Nie ma takich wątpliwości w odniesieniu do
projektów Serlia, który w swoich planach wzor-
cowych często czerpał motywy z Panteonu. Przy-
pomina go szczególnie jeden projekt budowli (ryc.
24), która — obok przejęcia innych cech charak-
terystycznych — nakryta została sferyczną kopu-
łą z okrągłym otworem pośrodku, stanowiącym
jedyne, skupiające uwagę widza źródło światła 83.
Zwłaszcza strona zewnętrzna — dzięki niewiel-
kiemu spłaszczeniu czaszy i schodkowym pierście-
niom u jej podstawy — odpowiada formom Pan-
teonu. Takie motywy odnajdujemy również w
innych drzeworytach traktatu Serlia. Charakte-
rystyczne zapożyczenia w tych projektach elemen-
tów formalnych z Panteonu wskazują, że rów-
nież kopuła powstać miała pod jego wpływem.
Kopuła z projektów Michała Anioła dla ko-
ścioła S. Giovanni dei Fiorentini w Rzymie (po
r. 15 5 0 ) 84 — poza półkolistym przekrojem i mo-
tywem dolnych pierścieni schodkowych w jed-
nej wersji, a okulusem i geometrycznym rozczłon-
kowaniem wewnątrz w innej wersji — również
przywodzi na myśl Panteon. Tym bardziej, że
architekt kopuły watykańskiej 85 znać musiał pro-
jekty Bramantego, Sangallów, Rafaela i Peruzzie-
go 86, przewidujące umieszczenie nad bazyliką ko-
puły wyraźnie nawiązującej do Panteonu. Trudno
z całą pewnością ustalić, czy autorem tego pomy-
82 Dzieje budowy i styl omawia G. Urba n, Die
Kirchenbaukunst des Quattrocentn in Rom (Rómisches
Jahrbuch fur Kunstgeschichte, 9/10, 1961/1962), s. 73 i
n., 176 i n. Najnowszą rekonstrukcję pierwotnego wy-
glądu rotundy zamieszcza O s t, o.c., s. 281—282.
83 Przynajmniej dla kopuły. Na rysunku elewacji ze-
wnętrznej widać bowiem prostokątne otwory, zapewne
okna.
84 Pomijam tu związane z Panteonem projekty An-
tonia da Sangallo UA 199 i 1292. Por. P. Portoghesi,
Roma del Rinascimento, Milano [b. r.], t. II, s. 82. Mi-
chał Anioł projektował kościół od r. 1550 — zob. A c-
k e r m a n, The Architecture..., s. 104—108.
80 Z ogromnej ilości publikacji poświęconych historii
budowy kopuły watykańskiej przez Michała Anioła mo-
żna tu zacytować tylko wybrane, a mianowicie: R. W i t-
t k o w e r, La cupola di San Piętro di Michelangelo,
Firenze 1964; H. S a a 1 m a n, Michelangelo: S. Maria
del Fiore and St. Peter’s (The Art Bulletin, LVII, 1975),
s. 374—409.
86 Ważną pracą historyczną na temat początków pro-
jektowania kopuły watykańskiej pozostaje nadal książ-
ka: O. H. Forster, Bramante, Wien-Miinchen 1956.
Rozdz. IV: Die Welt-Kathedrale, s. 209—277, a także:
F. Wolff Metternich, Bramante und St. Peter,
Miinchen 1974; C. L. F r o m m e 1, Die Peterskirche un-
ter Papst Julius II. Im Licht neuer Dokumente (Rómi-
sches Jahrbuch fur Kunstgeschichte, 16, 1976), s. 59—136.
114