DOI article:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0125
Rozmiary tej kopuły stanowiły wystarczającą do
tego przesłankę formalną.
W znacznie mniejszej skali nawiązał do kopu-
ły starożytnego Panteonu Vignola w omawianym
już kościele S. Andrea in Via Flaminia (ryc. 11).
W przekroju poprzecznym wzdłuż krótszej osi ko-
puła posiada kształt półokrągły, wzdłuż dłuż-
szej — jest jeszcze bardziej spłaszczona. U pod-
stawy, od izewnątrz, (zaopatrzona została w cha-
rakterystyczne uskoki, natomiast płaski pierścień
na szczycie sprawia wrażanie, jak gdyby opasy-
wał okulus. W rzeczywistości czasza kopuły zam-
knięta jest również w tym miejscu. Omówione
elementy to tylko część charakterystycznych zwią-
zków tej świątyńki z Panteonem.
Podobnie — jako przykład licznych zapoży-
czeń — należy ocenić kopułę wymienionego po-
przednio ogrodowego kościółka w Maser (ryc. 21).
Wybór takiej właśnie formy artystycznej należy
tłumaczyć także w tym wypadku upodobaniami
architekta 105, inne centralne kaplice grobowe nie
nawiązywały bowiem formalnie do tego mode-
lu 106. Natomiast zastosowane tu motywy powta-
rzają się na licznych rysunkach Palladia, rekon-
struujących świątynie starożytne 107. I tak nakryta
latarnią kopuła tempietta posiada wewnątrz prze-
krój półkolisty, pozornie spłaszczony od strony ze-
wnętrznej. Z tej strony widać również charakte-
rystyczne pierścienie uskokowe.
W tym zestawieniu wypada powtórnie wspo-
mnieć o projekcie kościoła S. Maria di Monte
Santo (ryc. 23), przewidującym umieszczenie nad
centralną częścią budowli sferycznej kopuły z o-
105 Przez swoje wezwanie i funkcję należy kościółek
do grupy budowli funeralnych, wiązanych ze śmiercią
i zmartwychwstaniem Chrystusa (S i n d i n g-L arsen,
o.c., s. 233). Nawiązywały więc takie budowle do rotundy
Anastasis lub przybierały kształt cyborium. Już sam
okrągły, kopułowy budynek wystarczająco przypominał
Grób Chrystusa, o ile zachowano jednoznaczność kształ-
tu.
100 Jak np. grobowa kaplica Pippa Spana pod we-
zwaniem S. Maria degli Angeli we Florencji, r. 1434;
kaplica Trivulzio przy S. Nazzaro in Broglio w Medio-
lanie (wnętrze ośmioboczne); kaplica S. Caraccioli przy
kościele S. Giovanni a Carbonara w Neapolu (okrągła);
kaplica Petruccich przy kościele S. Domenico w Orvieto
(ośmiobok wpisany w kwadrat); kaplica Emiliana przy
kościele S. Michele w Weronie (sześcioboczna); kaplica
Pellegrinich przy kościele S. Bernardino w Weronie (o-
krągla z niszami) i kościół S. Giacomo w Vicovaro (o-
śmioboczny). Przykłady podaję za S i n d i n g-L arsen
o.c., s. 245—251.
107 Wymieniam przykładowo kilka z nich: RIBA,
vol. VIII, fol. 8r., fol. lir., vol. IX, fol. 4, 7, 9, 10.
108 Jak sądzi Hager (o.c., s. 230), autorem koncep-
27. Ch. Wren, projekt katedry Św. Pawła w Londynie,
przekrój podłużny, Cambridge, Trinity College, A. S.
II/6 (wg Seklera)
kulusem, schodkowymi pierścieniami i kasetona-
mi. W realizacji Carlo Fontana 108 zmienił kształt
czaszy, plan nawy i — tym samym — bębna 109.
W połowie r. 1675 Bernini nakrył otwór kopuły
latarnią110. Ostatecznie tylko trójosiowy portyk
koryncki z trójkątnym przyczółkiem, dostawiony
do kopułowej rotundy, zaznacza związki z Pan-
teonem U1.
Analogicznie do dziejów budowy bazyliki Św.
Piotra przedstawić można historię planowania ka-
tedry Św. Pawła w Londynie 112. Podobnie jak w
bazylice Św. Piotra, kopuła odgrywa tu decydu-
jącą rolę w sylwecie budowli, a oprócz tego do-
minuje nad wnętrzem. W pierwszym, skromnym
projekcie kościoła (ryc. 27) umieścił Wren w
krzyżu słabo widoczną z zewnątrz kopułę jedno-
powłokową, pozbawioną bębna, żywo przypomina-
cji był Rainaldi, jednakże wszystkie szczegóły wnętrza
(jak np. charakterystyczne, płaskie podziały ramowe)
opracował Fontana. Jego udział zaznacza się od połowy
lat sześćdziesiątych.
109 Tamże, s. 242.
110 Wzniósł ją w latach 1759—1761 Girolamo Theo-
doli (tamże, s. 278—279).
111 Pomysł dostawienia kolumnowego portyku datuje
się od czasu wybicia medalu erekcyjnego w r. 1662 (tam-
że, s. 212). W domniemanym okresie powstania rysunku
fasada była już gotowa od kilku lat, tzn. od r. 1667 (tam-
że, s. 228).
112 Pierwsze projekty, przewidujące „schodkową” ko-
pułę na wzór Serlia, powstawały jeszcze przed poża-
rem Londynu w r. 1666. Od r. 1668 powstały kolejno
trzy projekty: pierwszy, skromny, przedstawiający nakry-
ty w krzyżu kopułą kościół longitudinalny; drugi, obej-
mujący centralne założenie na planie krzyża greckiego
z czterema portykami i kopułą; trzeci, tzw. „Wielki Mo-
del”, przedstawiający łaciński krzyż z kopułą i jed-
nym portykiem. Dzieje projektowania omawia E. F.
S e k 1 e r, Wren and his Place in European Architectu-
re, London [b. r.], rozdz. St. Paul’s Cathedral, s. 110—145.
117
tego przesłankę formalną.
W znacznie mniejszej skali nawiązał do kopu-
ły starożytnego Panteonu Vignola w omawianym
już kościele S. Andrea in Via Flaminia (ryc. 11).
W przekroju poprzecznym wzdłuż krótszej osi ko-
puła posiada kształt półokrągły, wzdłuż dłuż-
szej — jest jeszcze bardziej spłaszczona. U pod-
stawy, od izewnątrz, (zaopatrzona została w cha-
rakterystyczne uskoki, natomiast płaski pierścień
na szczycie sprawia wrażanie, jak gdyby opasy-
wał okulus. W rzeczywistości czasza kopuły zam-
knięta jest również w tym miejscu. Omówione
elementy to tylko część charakterystycznych zwią-
zków tej świątyńki z Panteonem.
Podobnie — jako przykład licznych zapoży-
czeń — należy ocenić kopułę wymienionego po-
przednio ogrodowego kościółka w Maser (ryc. 21).
Wybór takiej właśnie formy artystycznej należy
tłumaczyć także w tym wypadku upodobaniami
architekta 105, inne centralne kaplice grobowe nie
nawiązywały bowiem formalnie do tego mode-
lu 106. Natomiast zastosowane tu motywy powta-
rzają się na licznych rysunkach Palladia, rekon-
struujących świątynie starożytne 107. I tak nakryta
latarnią kopuła tempietta posiada wewnątrz prze-
krój półkolisty, pozornie spłaszczony od strony ze-
wnętrznej. Z tej strony widać również charakte-
rystyczne pierścienie uskokowe.
W tym zestawieniu wypada powtórnie wspo-
mnieć o projekcie kościoła S. Maria di Monte
Santo (ryc. 23), przewidującym umieszczenie nad
centralną częścią budowli sferycznej kopuły z o-
105 Przez swoje wezwanie i funkcję należy kościółek
do grupy budowli funeralnych, wiązanych ze śmiercią
i zmartwychwstaniem Chrystusa (S i n d i n g-L arsen,
o.c., s. 233). Nawiązywały więc takie budowle do rotundy
Anastasis lub przybierały kształt cyborium. Już sam
okrągły, kopułowy budynek wystarczająco przypominał
Grób Chrystusa, o ile zachowano jednoznaczność kształ-
tu.
100 Jak np. grobowa kaplica Pippa Spana pod we-
zwaniem S. Maria degli Angeli we Florencji, r. 1434;
kaplica Trivulzio przy S. Nazzaro in Broglio w Medio-
lanie (wnętrze ośmioboczne); kaplica S. Caraccioli przy
kościele S. Giovanni a Carbonara w Neapolu (okrągła);
kaplica Petruccich przy kościele S. Domenico w Orvieto
(ośmiobok wpisany w kwadrat); kaplica Emiliana przy
kościele S. Michele w Weronie (sześcioboczna); kaplica
Pellegrinich przy kościele S. Bernardino w Weronie (o-
krągla z niszami) i kościół S. Giacomo w Vicovaro (o-
śmioboczny). Przykłady podaję za S i n d i n g-L arsen
o.c., s. 245—251.
107 Wymieniam przykładowo kilka z nich: RIBA,
vol. VIII, fol. 8r., fol. lir., vol. IX, fol. 4, 7, 9, 10.
108 Jak sądzi Hager (o.c., s. 230), autorem koncep-
27. Ch. Wren, projekt katedry Św. Pawła w Londynie,
przekrój podłużny, Cambridge, Trinity College, A. S.
II/6 (wg Seklera)
kulusem, schodkowymi pierścieniami i kasetona-
mi. W realizacji Carlo Fontana 108 zmienił kształt
czaszy, plan nawy i — tym samym — bębna 109.
W połowie r. 1675 Bernini nakrył otwór kopuły
latarnią110. Ostatecznie tylko trójosiowy portyk
koryncki z trójkątnym przyczółkiem, dostawiony
do kopułowej rotundy, zaznacza związki z Pan-
teonem U1.
Analogicznie do dziejów budowy bazyliki Św.
Piotra przedstawić można historię planowania ka-
tedry Św. Pawła w Londynie 112. Podobnie jak w
bazylice Św. Piotra, kopuła odgrywa tu decydu-
jącą rolę w sylwecie budowli, a oprócz tego do-
minuje nad wnętrzem. W pierwszym, skromnym
projekcie kościoła (ryc. 27) umieścił Wren w
krzyżu słabo widoczną z zewnątrz kopułę jedno-
powłokową, pozbawioną bębna, żywo przypomina-
cji był Rainaldi, jednakże wszystkie szczegóły wnętrza
(jak np. charakterystyczne, płaskie podziały ramowe)
opracował Fontana. Jego udział zaznacza się od połowy
lat sześćdziesiątych.
109 Tamże, s. 242.
110 Wzniósł ją w latach 1759—1761 Girolamo Theo-
doli (tamże, s. 278—279).
111 Pomysł dostawienia kolumnowego portyku datuje
się od czasu wybicia medalu erekcyjnego w r. 1662 (tam-
że, s. 212). W domniemanym okresie powstania rysunku
fasada była już gotowa od kilku lat, tzn. od r. 1667 (tam-
że, s. 228).
112 Pierwsze projekty, przewidujące „schodkową” ko-
pułę na wzór Serlia, powstawały jeszcze przed poża-
rem Londynu w r. 1666. Od r. 1668 powstały kolejno
trzy projekty: pierwszy, skromny, przedstawiający nakry-
ty w krzyżu kopułą kościół longitudinalny; drugi, obej-
mujący centralne założenie na planie krzyża greckiego
z czterema portykami i kopułą; trzeci, tzw. „Wielki Mo-
del”, przedstawiający łaciński krzyż z kopułą i jed-
nym portykiem. Dzieje projektowania omawia E. F.
S e k 1 e r, Wren and his Place in European Architectu-
re, London [b. r.], rozdz. St. Paul’s Cathedral, s. 110—145.
117