DOI article:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0126
28. Ch. Wren, projekt katedry Św. Pawła w Londynie
„na planie krzyża greckiego”, elewacja, Cambridge, Tri-
nity College, A. S. 11/22 (wg Seklera)
jącą rozwiązanie rzymskie.
Zarówno w Panteonie, jak i w projekcie Ch.
Wrena główne wrażenie obliczone jest na wnę-
trze. Podobnie też jak w starożytności, dolna część
sferycznej czaszy rozszerza się od zewnątrz sześ-
cioma uskokami. Centralizujący efekt wzmocnio-
ny jest jedynym w kopule źródłem światła, któ-
rego rolę pełni, jak w Panteonie, obszerny oku-
lus. Pomysł zewnętrznego uwydatnienia kopuły
spowodował jednak konieczność zmiany tego pla-
nu. W projekcie z planem w kształcie krzyża
greckiego (ryc. 28) nakrył więc architekt niemal
nie zmienioną czaszę wewnętrzną uwysmukloną
powłoką 113, tylko rozmiarami czyniącą aluzję do
rzymskich wzorów imperialnych. Nawiązanie do
113 Motyw wewnętrznej czaszy kopuły, otwartej na
górze na oświetloną przez ukryte okna powierzchnię po-
włoki zewnętrznej, przejął Wren z francuskich rozwią-
zań Franęois Mansarta, który ok. r. 1634/1635 zaprojek-
tował takie oświetlenie w klatce schodowej w skrzydle
orleańskim pałacu w Blois. Innym rozwiązaniem tego
rodzaju jest drugi projekt kaplicy Burbonów przy ko-
ściele St. Denis (Sztokholm, Nationalmuseum, THC 7041).
Por. S e k 1 e r, o.c., s. 116; A. Braham and P.
Smith, Franęois Mansart (Studies in Architecture, 13,
London 19713; t. 1), s. 39 i n. i 116 i n.; B. K e r b e r,
Ein Kirchenprojekt des Andrea Pozzo ais Morstuje jur
Weltenburg? (Architectura, 2, 1972), s. 37—46. Pomysł
nakrycia kopuły nad wewnętrzną rotundą przez widoczną
z zewnątrz, osobną czaszę sięga przełomu w. XV/XVI.
Chodzi o fantazję architektoniczną zamieszczoną w przy-
pisywanym Bramantinowi dziele Le rovine di
Roma (Mediolan, Bibl. Ambrosiana, fol. 85r. i 84v.).
nich stanowiły też sześciokolummowe portyki z
przyczółkami, przejęte za pośrednictwem wzorów
Palladiańskich 114, podobnie jak nowy plan zało-
żenia.
Analogiczną konstrukcję kopuły w krzyżu ko-
ścioła, powtórzoną w miniaturze na początku na-
wy, przewidywał tzw. „wielki model” (ryc. 29).
Czasza wewnętrzna stanowi dość wierne powtó-
rzenie kopuły z projektu pierwszego, jednak zo-
stała ozdobiona sześcioma rzędami kasetonów i
oświetlona licznymi oknami wysokiego bębna. Po-
mysłowe rozwiązanie oświetlenia górnej powło-
ki — widocznej poprzez okulus dolnej — ma na
celu przynajmniej pozorne zachowanie wewnętrz-
nego efektu kopuły Panteonu czy watykańskiej
Bramantego w wersji podanej przez Serlia 115. Po-
dobnie jak w poprzednim projekcie, usiłował
Wren połączyć zalety kopuły Panteonu — trafnie
zrozumianej jako skierowanej artystycznie do
wnętrza — z koniecznością uzyskania odpowied-
nich efektów z zewnątrz, jak Michał Anioł, po-
przez znaczne podwyższenie bębna, uwysmuklenie
proporcji zewnętrznej powłoki kopuły, a także
ozdobienie fasady kolumnowym korynckim por-
tykiem z trójkątnym przyczółkiem.
Wersja ostatecznie zrealizowana, podobnie jak
w bazylice Św. Piotra, wykazuje tylko odległe
związki formalne z Panteonem 116. Jednakże for-
ma poprzednich planów, rozmiary i wreszcie ze-
stawienie z kopułą watykańską — pozwalają łą-
czyć ją przynajmniej ideowo z Rzymem. Stano-
wi to wyraźną wskazówkę, że w monumentalnych
realizacjach, mimo drugorzędnych zapożyczeń for-
malnych, można dopatrywać się związków ze sta-
rożytnością 117.
Ciekawe naśladownictwa znalazł również mo-
tyw pozornego tamburu od zewnątrz. W zredu-
U4 Wywodzących się od Villa Rotonda, powtórzonej
potem luźno przez Le Pautre’a w drugim projekcie pała-
cu. Por. A. Le Pautre, Desseins de plusieurs palais...,
Paris 1652.
115 Por. przyp. 113.
116 Wren w dalszym ciągu rozważał możliwość u-
względnienia kopuły Panteonu. Świadczą o tym rysunki
A. S. 11/59, 61 i 62 oraz W. S. I/XXVIII. Wskutek jednak-
że konieczności dostosowania kopuły do funkcji wieńcze-
nia wielkiego zespołu architektonicznego nie było możli-
we utrzymanie takiego rozwiązania w Warrant Design.
Z wcześniejszych projektów zachował więc Wren tylko
podstawową ideę dominującej przestrzeni centralnej. Por.
S e k 1 e r, o.c., s. 121—130.
117 Pomijam tu zagadnienie naśladowania kształtu
czaszy kopuły Panteonu w licznych projektach pałaców
w. XVII i XVIII, głównie we Francji. Na ten temat
por. Fabiański, o.c., s. 89 i n.
118
„na planie krzyża greckiego”, elewacja, Cambridge, Tri-
nity College, A. S. 11/22 (wg Seklera)
jącą rozwiązanie rzymskie.
Zarówno w Panteonie, jak i w projekcie Ch.
Wrena główne wrażenie obliczone jest na wnę-
trze. Podobnie też jak w starożytności, dolna część
sferycznej czaszy rozszerza się od zewnątrz sześ-
cioma uskokami. Centralizujący efekt wzmocnio-
ny jest jedynym w kopule źródłem światła, któ-
rego rolę pełni, jak w Panteonie, obszerny oku-
lus. Pomysł zewnętrznego uwydatnienia kopuły
spowodował jednak konieczność zmiany tego pla-
nu. W projekcie z planem w kształcie krzyża
greckiego (ryc. 28) nakrył więc architekt niemal
nie zmienioną czaszę wewnętrzną uwysmukloną
powłoką 113, tylko rozmiarami czyniącą aluzję do
rzymskich wzorów imperialnych. Nawiązanie do
113 Motyw wewnętrznej czaszy kopuły, otwartej na
górze na oświetloną przez ukryte okna powierzchnię po-
włoki zewnętrznej, przejął Wren z francuskich rozwią-
zań Franęois Mansarta, który ok. r. 1634/1635 zaprojek-
tował takie oświetlenie w klatce schodowej w skrzydle
orleańskim pałacu w Blois. Innym rozwiązaniem tego
rodzaju jest drugi projekt kaplicy Burbonów przy ko-
ściele St. Denis (Sztokholm, Nationalmuseum, THC 7041).
Por. S e k 1 e r, o.c., s. 116; A. Braham and P.
Smith, Franęois Mansart (Studies in Architecture, 13,
London 19713; t. 1), s. 39 i n. i 116 i n.; B. K e r b e r,
Ein Kirchenprojekt des Andrea Pozzo ais Morstuje jur
Weltenburg? (Architectura, 2, 1972), s. 37—46. Pomysł
nakrycia kopuły nad wewnętrzną rotundą przez widoczną
z zewnątrz, osobną czaszę sięga przełomu w. XV/XVI.
Chodzi o fantazję architektoniczną zamieszczoną w przy-
pisywanym Bramantinowi dziele Le rovine di
Roma (Mediolan, Bibl. Ambrosiana, fol. 85r. i 84v.).
nich stanowiły też sześciokolummowe portyki z
przyczółkami, przejęte za pośrednictwem wzorów
Palladiańskich 114, podobnie jak nowy plan zało-
żenia.
Analogiczną konstrukcję kopuły w krzyżu ko-
ścioła, powtórzoną w miniaturze na początku na-
wy, przewidywał tzw. „wielki model” (ryc. 29).
Czasza wewnętrzna stanowi dość wierne powtó-
rzenie kopuły z projektu pierwszego, jednak zo-
stała ozdobiona sześcioma rzędami kasetonów i
oświetlona licznymi oknami wysokiego bębna. Po-
mysłowe rozwiązanie oświetlenia górnej powło-
ki — widocznej poprzez okulus dolnej — ma na
celu przynajmniej pozorne zachowanie wewnętrz-
nego efektu kopuły Panteonu czy watykańskiej
Bramantego w wersji podanej przez Serlia 115. Po-
dobnie jak w poprzednim projekcie, usiłował
Wren połączyć zalety kopuły Panteonu — trafnie
zrozumianej jako skierowanej artystycznie do
wnętrza — z koniecznością uzyskania odpowied-
nich efektów z zewnątrz, jak Michał Anioł, po-
przez znaczne podwyższenie bębna, uwysmuklenie
proporcji zewnętrznej powłoki kopuły, a także
ozdobienie fasady kolumnowym korynckim por-
tykiem z trójkątnym przyczółkiem.
Wersja ostatecznie zrealizowana, podobnie jak
w bazylice Św. Piotra, wykazuje tylko odległe
związki formalne z Panteonem 116. Jednakże for-
ma poprzednich planów, rozmiary i wreszcie ze-
stawienie z kopułą watykańską — pozwalają łą-
czyć ją przynajmniej ideowo z Rzymem. Stano-
wi to wyraźną wskazówkę, że w monumentalnych
realizacjach, mimo drugorzędnych zapożyczeń for-
malnych, można dopatrywać się związków ze sta-
rożytnością 117.
Ciekawe naśladownictwa znalazł również mo-
tyw pozornego tamburu od zewnątrz. W zredu-
U4 Wywodzących się od Villa Rotonda, powtórzonej
potem luźno przez Le Pautre’a w drugim projekcie pała-
cu. Por. A. Le Pautre, Desseins de plusieurs palais...,
Paris 1652.
115 Por. przyp. 113.
116 Wren w dalszym ciągu rozważał możliwość u-
względnienia kopuły Panteonu. Świadczą o tym rysunki
A. S. 11/59, 61 i 62 oraz W. S. I/XXVIII. Wskutek jednak-
że konieczności dostosowania kopuły do funkcji wieńcze-
nia wielkiego zespołu architektonicznego nie było możli-
we utrzymanie takiego rozwiązania w Warrant Design.
Z wcześniejszych projektów zachował więc Wren tylko
podstawową ideę dominującej przestrzeni centralnej. Por.
S e k 1 e r, o.c., s. 121—130.
117 Pomijam tu zagadnienie naśladowania kształtu
czaszy kopuły Panteonu w licznych projektach pałaców
w. XVII i XVIII, głównie we Francji. Na ten temat
por. Fabiański, o.c., s. 89 i n.
118