DOI Artikel:
Stawowiak, Bożena: Późnoromańskie malodwidła w apsydzie kościoła ŚŚ. Jana Chrzciciela i Katarzyny w Świerzawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0024
stycznego czworonoga o długim tułowiu, ptaków
i ryb (ryc. 14).
Zwierzęta, ptaki, fantastyczne twory miesza-
ne — jak wskazują wyżej podane przykłady —
są częstym i chętnie stosowanym elementem wy-
obrażeń drzewa życia. Występują zazwyczaj v
układzie antytetycznym po obu jego stronach.
Ich parzyste zestawienia w Świerzawie, chociaż
nie wokół centralnego przedstawienia (kompozy-
cja uwarunkowana zapewne polami wydzielonymi
Przez okna), mogły się wywodzić właśnie z ta-
kiej tradycji ukazywania zwierząt i ptaków przy
drzewie życia. Forma, jaką przyjęło ono na skle-
pieniu apsydy w Świerzawie, może być określo-
na jedynie w przybliżeniu. Fragment gałęzi ro-
ślinnej na sklepieniu, jak i przedstawienie drze-
wa życia na tympanonie mogą sugerować obraz
w postaci crux jlorida, który może, tak jak na
mozaice apsydy San Clemente w Rzymie, wyra-
stał u źródeł wody życia.
Istotne wydają się tutaj wnioski R. Bauerreis-
sa, który zauważył pewną prawidłowość w wy-
stępowaniu przedstawień drzewa życia w dekora-
cji kościołów chrzcielnych (mozaiki baptysterium
i bazyliki Salwatora ma Lateranie, płyta z balu-
strady baptysterium w Cividale), a także prawie
zwyczajowe pojawianie się ich na romańskich
chrzcielnicach. Tłumaczy on to znaczeniem znaku
drzewa życia w liturgii chrzcielnej — znak in-
sufflatio, symbolika świecy paschalnej. Woda o-
trzymuje swą moc oczyszczającą przez życiodaj-
ny krzyż63. Można zatem przyjąć, że program
malowideł w Świerzawie wiązał się z wezwa-
niem, jakie nosił kościół — Św. Jana Chrzciciela.
III. ANALIZA STYLISTYCZNA
Głównym, a właściwie jedynym środkiem wy-
razu, określającym kształty zwierząt i ptaków i
budującym ornament malowideł świerzawskich,
jest linia. Kolor, niekiedy tylko wypełniający
kontur {np. kratki szachownicy na sklepieniu, dzio-
by, nogi ptaków, płetwy ryb), nie odgrywa tu
większej roli. To prawie wyłączne stosowanie
linii przypomina technikę rysunku. Karta perga-
minu zamieniona została tutaj na powierzchnię
ściany, piórko czy rysik na pędzel, tworzący rów-
ną, cienką kreską ochrowy, brunatno czerwony ry-
sunek na jasnym, naturalnym tle pobiały. Jego
lekkość i swoboda sugerują wprawną i biegłą rę-
z fantazją i wdziękiem przedstawiającą róż-
norodny zwierzyniec, kreślącą ornament czasem
11. Studnia wody żywej, Ewangeliarz z Soisson, Paryż,
Bibliotheąue Natianale (wg Skubiszewskiego, Malarstwo
europejskie...)
niezręcznie, ale śmiało, bez użycia patronu. Ukła-
dy linii, zmienne i zróżnicowane, miękko i płyn-
nie wyznaczają kontury zwierzęcych i ptasich ciał,
nagromadzeniem małych kreseczek, falistych li-
nii określając szczegóły ich budowy. Niekiedy od-
powiednie kreskowanie nadaje niektórym, poje-
dynczym motywom pewien przestrzenny modelu-
nek, przeważnie jednak rysunek nie oddaje trój-
wymiarowości.
Całość kompozycji jest płaska, zdecydowanie
jednoplanowa. Zwraca uwagę duża dekoracyjność
malowideł, widoczna zarówno w stosowaniu linii
budujących formy na wskroś dekoracyjne, jak i
w kompozycji całości (podział płaszczyzny na stre-
fy, rytmicznie powtarzający się ornament, rytmi-
czne układy parzyste zwierząt i ptaków, zwła-
szcza ich fryzowy przebieg w strefie I). Malowi-
63 B a u e r r e i s s, o.c, s. 57—64.
21
i ryb (ryc. 14).
Zwierzęta, ptaki, fantastyczne twory miesza-
ne — jak wskazują wyżej podane przykłady —
są częstym i chętnie stosowanym elementem wy-
obrażeń drzewa życia. Występują zazwyczaj v
układzie antytetycznym po obu jego stronach.
Ich parzyste zestawienia w Świerzawie, chociaż
nie wokół centralnego przedstawienia (kompozy-
cja uwarunkowana zapewne polami wydzielonymi
Przez okna), mogły się wywodzić właśnie z ta-
kiej tradycji ukazywania zwierząt i ptaków przy
drzewie życia. Forma, jaką przyjęło ono na skle-
pieniu apsydy w Świerzawie, może być określo-
na jedynie w przybliżeniu. Fragment gałęzi ro-
ślinnej na sklepieniu, jak i przedstawienie drze-
wa życia na tympanonie mogą sugerować obraz
w postaci crux jlorida, który może, tak jak na
mozaice apsydy San Clemente w Rzymie, wyra-
stał u źródeł wody życia.
Istotne wydają się tutaj wnioski R. Bauerreis-
sa, który zauważył pewną prawidłowość w wy-
stępowaniu przedstawień drzewa życia w dekora-
cji kościołów chrzcielnych (mozaiki baptysterium
i bazyliki Salwatora ma Lateranie, płyta z balu-
strady baptysterium w Cividale), a także prawie
zwyczajowe pojawianie się ich na romańskich
chrzcielnicach. Tłumaczy on to znaczeniem znaku
drzewa życia w liturgii chrzcielnej — znak in-
sufflatio, symbolika świecy paschalnej. Woda o-
trzymuje swą moc oczyszczającą przez życiodaj-
ny krzyż63. Można zatem przyjąć, że program
malowideł w Świerzawie wiązał się z wezwa-
niem, jakie nosił kościół — Św. Jana Chrzciciela.
III. ANALIZA STYLISTYCZNA
Głównym, a właściwie jedynym środkiem wy-
razu, określającym kształty zwierząt i ptaków i
budującym ornament malowideł świerzawskich,
jest linia. Kolor, niekiedy tylko wypełniający
kontur {np. kratki szachownicy na sklepieniu, dzio-
by, nogi ptaków, płetwy ryb), nie odgrywa tu
większej roli. To prawie wyłączne stosowanie
linii przypomina technikę rysunku. Karta perga-
minu zamieniona została tutaj na powierzchnię
ściany, piórko czy rysik na pędzel, tworzący rów-
ną, cienką kreską ochrowy, brunatno czerwony ry-
sunek na jasnym, naturalnym tle pobiały. Jego
lekkość i swoboda sugerują wprawną i biegłą rę-
z fantazją i wdziękiem przedstawiającą róż-
norodny zwierzyniec, kreślącą ornament czasem
11. Studnia wody żywej, Ewangeliarz z Soisson, Paryż,
Bibliotheąue Natianale (wg Skubiszewskiego, Malarstwo
europejskie...)
niezręcznie, ale śmiało, bez użycia patronu. Ukła-
dy linii, zmienne i zróżnicowane, miękko i płyn-
nie wyznaczają kontury zwierzęcych i ptasich ciał,
nagromadzeniem małych kreseczek, falistych li-
nii określając szczegóły ich budowy. Niekiedy od-
powiednie kreskowanie nadaje niektórym, poje-
dynczym motywom pewien przestrzenny modelu-
nek, przeważnie jednak rysunek nie oddaje trój-
wymiarowości.
Całość kompozycji jest płaska, zdecydowanie
jednoplanowa. Zwraca uwagę duża dekoracyjność
malowideł, widoczna zarówno w stosowaniu linii
budujących formy na wskroś dekoracyjne, jak i
w kompozycji całości (podział płaszczyzny na stre-
fy, rytmicznie powtarzający się ornament, rytmi-
czne układy parzyste zwierząt i ptaków, zwła-
szcza ich fryzowy przebieg w strefie I). Malowi-
63 B a u e r r e i s s, o.c, s. 57—64.
21