DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Imagines Beatae Mariae Virginis gratiosae: Małopolski typ Hodegetrii z XV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0050
ciątkiem ze Zbrasławia: znaleziono go podobno w
gruzach zrujnowanego w r. 1420 przez husytów
kościoła66 i dopiero od tego czasu, tzn. po r.
1646, zaczęły powstawać polskie, a także czeskie
i niemieckie kopie Matki Boskiej Zbrasławskiej 67.
W odróżnieniu od kultu Matki Boskiej ze Zbra-
sławia, kult Hodegetrii małopolskich miał od w.
XV charakter ciągły, czego dowodzą nowe obra-
zy powstające w wieku XVI — ze stylowo repre-
zentatywną dla tego stulecia Matką Boską w Pa-
jęcznie 68 — a także późniejsza praktyka odnawia-
nia i przemalowywania wizerunków średniowie-
cznych, ozdabiania ich wotami i sukienkami, do-
malowywanymi lub nakładanymi koronami69.
Kult niektórych z tych obrazów przetrwał do dziś
(Piekary—'Opole m). Nieprędko jednak będzie mo-
żna ustalić, które z rozsianych w kościołach pol-
skich obrazów, noszących dziś charakter malowi-
deł nowożytnych, powstały dopiero w XVI, XVII
i XVIII wieku 7J, a które z nich w tym czasie
tylko przemalowano. Wyjaśnienie tych zagadnień
będzie zależeć od konsekwentnych działań kon-
serwatorskich, wyświetlenie zaś całego* problemu
kultu w Małopolsce obrazów Hodegetrii i jego po-
czątków może przynieść w przyszłości wspólny
wysiłek badawczy konserwatorów, historyków-
-archiwistów, historyków kultu religijnego i hi-
storyków sztuki.
66 E. Wiegand, Die bóhmischen Gnadenbilder.
Inaugural-Dissertation..., Wurzburg 1936, s. 3—11; A. M a-
tejcek, Ceskd malba gotickd. Deskove malifstvi 1350—
—1450, Praha 19318, s. 166; tenże, Gotische Malerei in
Bóhmen. Tafelmalerei 1350—1450, Prag 1939, s. 202—203.
67 A. Stefański, „Polska grupa kopii Madonny ze
Zbrasławia" (1964), praca magisterska, maszynopis w In-
stytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego;
tenże, Polska grupa kopii Madonny ze Zbrasławia
(Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych Oddzia-
łu PAN w Krakowie, t. 23/1, styczeń-czerwiec 1979 [1980]),
s. 124—126.
68 Mroczko, Dąb, o.c, s. 54, il. 23.
69 Obraz w Rudawie uchodził w wieku XVIII za sły-
nący łaskami: „Altare secundum in maiori choro a parte
sinistra B. V. Mariae ut fertur gratiosae" — „yisitatio
airchidiaconatus Cracoyieinisis per {...] Michaelem Kunicki
[...] anno 1727" (Archiwum Kurii Metropolitalnej w Kra-
kowie, A. V. Cap. 61, s. 418) — por. Wacław z S u 1 g o-
stówa, O cudownych obrazach w Polsce Przenajświęt-
szej Matki Bożej, Kraków 1902, s. 572—573; Łobczow-
s k i, o.c, s. 14, 15—18. Świadectwem kultu obrazu w
Modlnicy były ślady po przybitych na nim wotach (B u-
d ził ło-S ko w r om, o.c, s. 2) — por. S. B a r ą c z, Cu-
downe obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Lwów 1891,
s. 18/3; Wacław z Sulgostowa, o.c, s. 451—452. Ze sre-
brnych wotów zawieszonych niegdyś na obrazie w Woj-
kowicach Kościelnych odlano dla niego w r. 1735 sukien-
kę (J. Wiśniewski, Diecezja częstochowska. Opis hi-
storyczny kościołów i zabytków, Mariówka Opoczyńska
1936, s. 423). O licznych wotach zawieszonych w wieku
XVII na obrazie w Kątach wspomina „Liber visitationum
[...] Ioanne Karnowski [...]", s. 105 r. oraz „Liber visita-
tionum [...] a Nicolao Oborski" [...], s. 163 [w:] „Visitatio
Oswiencimensis decanatus [...] anno 1658" (Archiwum
Kurii Metrop. w Krakowie, A.V.Cap.. 46). Ślady po wo-
tach zachował obraz w Jazowsku (Dąbrowski, „Do-
kumentacja..." i[z archiwum krakowskiego], s. 3). Obraz
w Pleszowie jeszcze na początku w. XX uchodził za cu-
downy (Tomko wic z, o.c, s. 209). O kulcie Hodege-
trii w Skalniku — zob. F. Ko t u 1 a, Po rzeszowskim
Podgórzu błądząc, Kraków 1974, s. 238—240. Siady ma-
lowanych koron widoczne są na obrazach z Błędowa i
w Szreniawie (ryc. 8, 14), dalsze Hodegetrie zachowały
korony do dziś (ryc. 3, 13„ 15, 17, 20).
70 O kulcie Matki Boskiej Piekarskiej — zob. J. C y-
trynowski, Historia cudownego obrazu N. Marii
Panny Piekarskiej w kościele Opolskim, Opole 1887; Ba-
rą c z, o.c, s. 200—201; Wacław z Sulgostowa, o.c,
s. 484:—485; A. Fridrich, Historie cudownych obrazów
Najświętszej Marii Panny w Polsce, Kraków, t. 4, 1911,
s. 421—422; E. S z r a m e k, Czeskie obrazy wotywne
Matki Boskiej Piekarskiej (Roczniki Towarzystwa Przy-
jaciół Nauk w Katowicach, t. Z, 1930), s. 279; Dobro-
wolski, Szram ek, o.c, s. 14—22; U. Popłonyk,
Opole, Wrocław 1970, s. 62—64. Kopią obrazu opolskie-
go, wiernie powtarzającą jego szczegóły, jest Hodegetria
w Kamieńcu koło Gliwic (Mroczko, Dąb, o.c, s. 53,
il. 20).
71 Do obrazów omawianego typu, powstałych w wie-
kach XVI i XVII, zdają się należeć wizerunki w Borku
Wielkopolskim (125 X 115 cm), Gietrzwałdzie na Warmii
(122 X 1(00) i w kościele Sw. Antoniego Padewskiego
w Poznaniu (39,5 X 21,8), reprodukowane w wydawnic-
twie Z dawna Polski Tyś Królową. Przewodnik po sank-
tuariach maryjnych. Koronowane wizerunki Matki Bo-
żej 1717—1983, Szymanów 1983, il. 47, 79, 82 (por. bar-
wne reprodukcje omówionych wyżej obrazów w Rych-
wałdzie i Błotnicy: il. 66, 109).
gruzach zrujnowanego w r. 1420 przez husytów
kościoła66 i dopiero od tego czasu, tzn. po r.
1646, zaczęły powstawać polskie, a także czeskie
i niemieckie kopie Matki Boskiej Zbrasławskiej 67.
W odróżnieniu od kultu Matki Boskiej ze Zbra-
sławia, kult Hodegetrii małopolskich miał od w.
XV charakter ciągły, czego dowodzą nowe obra-
zy powstające w wieku XVI — ze stylowo repre-
zentatywną dla tego stulecia Matką Boską w Pa-
jęcznie 68 — a także późniejsza praktyka odnawia-
nia i przemalowywania wizerunków średniowie-
cznych, ozdabiania ich wotami i sukienkami, do-
malowywanymi lub nakładanymi koronami69.
Kult niektórych z tych obrazów przetrwał do dziś
(Piekary—'Opole m). Nieprędko jednak będzie mo-
żna ustalić, które z rozsianych w kościołach pol-
skich obrazów, noszących dziś charakter malowi-
deł nowożytnych, powstały dopiero w XVI, XVII
i XVIII wieku 7J, a które z nich w tym czasie
tylko przemalowano. Wyjaśnienie tych zagadnień
będzie zależeć od konsekwentnych działań kon-
serwatorskich, wyświetlenie zaś całego* problemu
kultu w Małopolsce obrazów Hodegetrii i jego po-
czątków może przynieść w przyszłości wspólny
wysiłek badawczy konserwatorów, historyków-
-archiwistów, historyków kultu religijnego i hi-
storyków sztuki.
66 E. Wiegand, Die bóhmischen Gnadenbilder.
Inaugural-Dissertation..., Wurzburg 1936, s. 3—11; A. M a-
tejcek, Ceskd malba gotickd. Deskove malifstvi 1350—
—1450, Praha 19318, s. 166; tenże, Gotische Malerei in
Bóhmen. Tafelmalerei 1350—1450, Prag 1939, s. 202—203.
67 A. Stefański, „Polska grupa kopii Madonny ze
Zbrasławia" (1964), praca magisterska, maszynopis w In-
stytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego;
tenże, Polska grupa kopii Madonny ze Zbrasławia
(Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych Oddzia-
łu PAN w Krakowie, t. 23/1, styczeń-czerwiec 1979 [1980]),
s. 124—126.
68 Mroczko, Dąb, o.c, s. 54, il. 23.
69 Obraz w Rudawie uchodził w wieku XVIII za sły-
nący łaskami: „Altare secundum in maiori choro a parte
sinistra B. V. Mariae ut fertur gratiosae" — „yisitatio
airchidiaconatus Cracoyieinisis per {...] Michaelem Kunicki
[...] anno 1727" (Archiwum Kurii Metropolitalnej w Kra-
kowie, A. V. Cap. 61, s. 418) — por. Wacław z S u 1 g o-
stówa, O cudownych obrazach w Polsce Przenajświęt-
szej Matki Bożej, Kraków 1902, s. 572—573; Łobczow-
s k i, o.c, s. 14, 15—18. Świadectwem kultu obrazu w
Modlnicy były ślady po przybitych na nim wotach (B u-
d ził ło-S ko w r om, o.c, s. 2) — por. S. B a r ą c z, Cu-
downe obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Lwów 1891,
s. 18/3; Wacław z Sulgostowa, o.c, s. 451—452. Ze sre-
brnych wotów zawieszonych niegdyś na obrazie w Woj-
kowicach Kościelnych odlano dla niego w r. 1735 sukien-
kę (J. Wiśniewski, Diecezja częstochowska. Opis hi-
storyczny kościołów i zabytków, Mariówka Opoczyńska
1936, s. 423). O licznych wotach zawieszonych w wieku
XVII na obrazie w Kątach wspomina „Liber visitationum
[...] Ioanne Karnowski [...]", s. 105 r. oraz „Liber visita-
tionum [...] a Nicolao Oborski" [...], s. 163 [w:] „Visitatio
Oswiencimensis decanatus [...] anno 1658" (Archiwum
Kurii Metrop. w Krakowie, A.V.Cap.. 46). Ślady po wo-
tach zachował obraz w Jazowsku (Dąbrowski, „Do-
kumentacja..." i[z archiwum krakowskiego], s. 3). Obraz
w Pleszowie jeszcze na początku w. XX uchodził za cu-
downy (Tomko wic z, o.c, s. 209). O kulcie Hodege-
trii w Skalniku — zob. F. Ko t u 1 a, Po rzeszowskim
Podgórzu błądząc, Kraków 1974, s. 238—240. Siady ma-
lowanych koron widoczne są na obrazach z Błędowa i
w Szreniawie (ryc. 8, 14), dalsze Hodegetrie zachowały
korony do dziś (ryc. 3, 13„ 15, 17, 20).
70 O kulcie Matki Boskiej Piekarskiej — zob. J. C y-
trynowski, Historia cudownego obrazu N. Marii
Panny Piekarskiej w kościele Opolskim, Opole 1887; Ba-
rą c z, o.c, s. 200—201; Wacław z Sulgostowa, o.c,
s. 484:—485; A. Fridrich, Historie cudownych obrazów
Najświętszej Marii Panny w Polsce, Kraków, t. 4, 1911,
s. 421—422; E. S z r a m e k, Czeskie obrazy wotywne
Matki Boskiej Piekarskiej (Roczniki Towarzystwa Przy-
jaciół Nauk w Katowicach, t. Z, 1930), s. 279; Dobro-
wolski, Szram ek, o.c, s. 14—22; U. Popłonyk,
Opole, Wrocław 1970, s. 62—64. Kopią obrazu opolskie-
go, wiernie powtarzającą jego szczegóły, jest Hodegetria
w Kamieńcu koło Gliwic (Mroczko, Dąb, o.c, s. 53,
il. 20).
71 Do obrazów omawianego typu, powstałych w wie-
kach XVI i XVII, zdają się należeć wizerunki w Borku
Wielkopolskim (125 X 115 cm), Gietrzwałdzie na Warmii
(122 X 1(00) i w kościele Sw. Antoniego Padewskiego
w Poznaniu (39,5 X 21,8), reprodukowane w wydawnic-
twie Z dawna Polski Tyś Królową. Przewodnik po sank-
tuariach maryjnych. Koronowane wizerunki Matki Bo-
żej 1717—1983, Szymanów 1983, il. 47, 79, 82 (por. bar-
wne reprodukcje omówionych wyżej obrazów w Rych-
wałdzie i Błotnicy: il. 66, 109).