DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Kuszenie Witkacego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0116
Folia Historiae Artium, T. XXII (1986)
PL ISSN 0071—6723
TOMASZ GRYGLEWICZ
KUSZENIE WITKACEGO
W zbiorach Muzeum Narodowego w Krako-
wie znajduje się duży olejny obraz Stanisława
ignacego Witkiewicza z roku 1922 o mało mówią-
cym tytule Kompozycja. Przedstawiona na nim
scena rozgrywa się w skalistej rozpadlinie, spoza
której wyłania się olbrzymia kula planety oto-
czonej pierścieniami. Centrum kompozycji wypeł-
niają dwa potwory o ciałach nagich kobiet, z gło-
wami węży. Jeden z, potworów gładzi potężną,
zaopatrzoną w ostre szpony łapą głowę sędziwe-
go, brodatego starca. Po lewej stronie obrazu, na
Marginesie głównej sceny, małe wężo- i j as zez u r-
kopodobine potwory przenikają się z poszarpany-
mi Uniami skał (ryc. 1).
Ponieważ mie posiadamy żadnych bezpośred-
nich wskazówek źródłowych, precyzujących, co
konkretnie przedstawia ukazana mai obrazie sce-
na, moglibyśmy w tym miejscu przerwać dalsze
rozważania dotyczące tematyki Kompozycji Wit-
kacego — zgodnie zresztą z deklaracją samego
autora, że nie jest ważna treść jego prac, ale
lch — jak to określał — Czysta Foirma. Postąpi-
my wszakże wbrew sugestiom autora Kompozy-
cji w niniejszym szkicu, stawiając hipotezę, że
interesujący nas obraz przedstawia popularny
temat Kuszenia św. Antoniego. Aby udowodnić
słuszność takiego przypuszczenia, odwołajmy się
^° — stosowanej zazwyczaj w badaniach nad
sztuką dawną — analizy iikonologicznej, tak jak
ja. sformułował Erwin Panofsky K
1 Zgodnie z poglądami Panofskiego, wyrażonymi w
Jego artykule Ikonografia i ikonologia (przekl. K. Ka-
lińskiej), zamieszczonym w: E. Panofsky, Studia z
historii sztuki. Wybór J. Białostocki, Warszawa 1971, s.
1-—32. Panofsky zmodyfikował pod koniec życia swoją
terminologię — zob. L. Kalinowski, Ikonografia czy
Zgodnie z jego znanym schematem metodolo-
gicznym powyższy opis obrazu Witkacego byłby
zaledwie pierwszym, wstępnym etapem pracy. Po
opisie preikomograficznym przejdziemy do następ-
nego etapu badawczego (według metody Panof-
skiego): do analizy ikonograficznej.
święty Antoni Pustelnik urodził się w r. 251
w Górnym Egipcie, zmarł w 356. Był on przykła-
dem i wzorem chrześcijańskiego ascety, żyjącego
w samotności na pustyni Tebaidzie i przezwycię-
żającego- wszystkie grzeszne pokusy, jakie podsu-
wał mu idiabeł. W ten sposób przedstawił go jego
uczeń Atanazy z Aleksandrii, od którego pochodzi
większość epizodów składających się na żywot
św. Antoniiego, opisany później przez Jakuba z
Voraginy w Złotej legendzie.
W sztukach plastycznych wyróżnia się dwa
zasadnicze tematy ikonograficzne ukazujące św.
Antoniego: pierwszy — interesujący nas bezpo-
średnio — to Kuszenie św. Antoniego, drugi to
Wizyta św. Antoniego u św. Pawia Pustelnika.
Z kolei „kuszenie" rozpada się na kilka odmian, z
których najważniejszymi są: a) właściwe kusze-
nie zmysłowe przez „siedem grzechów głównych"
i b) atak diabelski na św. Antoniego2.
Atanazy z Aleksandrii pisał, że szatan „zaata-
kował Antoniego w inny sposób, bardziej odpo-
wiadający jego młodemu wiekowi (...] podsuwał
mu rozmaite myśli nieczyste, które Antoni odpę-
dzał modlitwą; budził w nim rozmaite podniety
ikonologia? Termin ikonologia w badaniach nad sztuką
Erwina Panofsky'ego (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego, 3i02, Prace z historii sztuki, z. 10, 1972),
s. 5—.31.
2 Zob. L. R e a u, Iconographie de l'art chretien. Vol.
III: Iconographie des saints, I, Paris 1958.
111
PL ISSN 0071—6723
TOMASZ GRYGLEWICZ
KUSZENIE WITKACEGO
W zbiorach Muzeum Narodowego w Krako-
wie znajduje się duży olejny obraz Stanisława
ignacego Witkiewicza z roku 1922 o mało mówią-
cym tytule Kompozycja. Przedstawiona na nim
scena rozgrywa się w skalistej rozpadlinie, spoza
której wyłania się olbrzymia kula planety oto-
czonej pierścieniami. Centrum kompozycji wypeł-
niają dwa potwory o ciałach nagich kobiet, z gło-
wami węży. Jeden z, potworów gładzi potężną,
zaopatrzoną w ostre szpony łapą głowę sędziwe-
go, brodatego starca. Po lewej stronie obrazu, na
Marginesie głównej sceny, małe wężo- i j as zez u r-
kopodobine potwory przenikają się z poszarpany-
mi Uniami skał (ryc. 1).
Ponieważ mie posiadamy żadnych bezpośred-
nich wskazówek źródłowych, precyzujących, co
konkretnie przedstawia ukazana mai obrazie sce-
na, moglibyśmy w tym miejscu przerwać dalsze
rozważania dotyczące tematyki Kompozycji Wit-
kacego — zgodnie zresztą z deklaracją samego
autora, że nie jest ważna treść jego prac, ale
lch — jak to określał — Czysta Foirma. Postąpi-
my wszakże wbrew sugestiom autora Kompozy-
cji w niniejszym szkicu, stawiając hipotezę, że
interesujący nas obraz przedstawia popularny
temat Kuszenia św. Antoniego. Aby udowodnić
słuszność takiego przypuszczenia, odwołajmy się
^° — stosowanej zazwyczaj w badaniach nad
sztuką dawną — analizy iikonologicznej, tak jak
ja. sformułował Erwin Panofsky K
1 Zgodnie z poglądami Panofskiego, wyrażonymi w
Jego artykule Ikonografia i ikonologia (przekl. K. Ka-
lińskiej), zamieszczonym w: E. Panofsky, Studia z
historii sztuki. Wybór J. Białostocki, Warszawa 1971, s.
1-—32. Panofsky zmodyfikował pod koniec życia swoją
terminologię — zob. L. Kalinowski, Ikonografia czy
Zgodnie z jego znanym schematem metodolo-
gicznym powyższy opis obrazu Witkacego byłby
zaledwie pierwszym, wstępnym etapem pracy. Po
opisie preikomograficznym przejdziemy do następ-
nego etapu badawczego (według metody Panof-
skiego): do analizy ikonograficznej.
święty Antoni Pustelnik urodził się w r. 251
w Górnym Egipcie, zmarł w 356. Był on przykła-
dem i wzorem chrześcijańskiego ascety, żyjącego
w samotności na pustyni Tebaidzie i przezwycię-
żającego- wszystkie grzeszne pokusy, jakie podsu-
wał mu idiabeł. W ten sposób przedstawił go jego
uczeń Atanazy z Aleksandrii, od którego pochodzi
większość epizodów składających się na żywot
św. Antoniiego, opisany później przez Jakuba z
Voraginy w Złotej legendzie.
W sztukach plastycznych wyróżnia się dwa
zasadnicze tematy ikonograficzne ukazujące św.
Antoniego: pierwszy — interesujący nas bezpo-
średnio — to Kuszenie św. Antoniego, drugi to
Wizyta św. Antoniego u św. Pawia Pustelnika.
Z kolei „kuszenie" rozpada się na kilka odmian, z
których najważniejszymi są: a) właściwe kusze-
nie zmysłowe przez „siedem grzechów głównych"
i b) atak diabelski na św. Antoniego2.
Atanazy z Aleksandrii pisał, że szatan „zaata-
kował Antoniego w inny sposób, bardziej odpo-
wiadający jego młodemu wiekowi (...] podsuwał
mu rozmaite myśli nieczyste, które Antoni odpę-
dzał modlitwą; budził w nim rozmaite podniety
ikonologia? Termin ikonologia w badaniach nad sztuką
Erwina Panofsky'ego (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego, 3i02, Prace z historii sztuki, z. 10, 1972),
s. 5—.31.
2 Zob. L. R e a u, Iconographie de l'art chretien. Vol.
III: Iconographie des saints, I, Paris 1958.
111