DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Kuszenie Witkacego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0118
2. Joachim Patinir, Kuszenie św. Antoniego, fragment, Madryt, Muzeum Prado (wg Castellego)
(repr. A. Rzepecki)
■Scena ta bywa (komponowana w różny sposób,
n'a ogół jednak rozgrywa się na skalistej pustyni,
gdzie św. Antoniego atakuje diabelska czereda
Potworów, przybierających najwymyślniejsze, fan-
tastyczne kształty, uzyskane przez łączenie partii
zWierzęcych z ludzkimi, a nawet z częściami przed-
miotów użytkowych 3.
Obecność fantastycznych stworów-diabłów —
Często strasznych i humorystycznych zarazem —
Czyni ze sceny Kuszenia św. Antoniego temat po-
tencjalnie groteskowy, zwłaszcza w wersji ataku
diabelskie go. Nic dziwnego, że najwspanialsze
„kuszenia" isą najbardziej typowymi „groteska-
mi", zwłaszcza od XV w., kiedy to artyści zaczęli
wprowadzać do tej sceny komizm, szczególnie w
sposobie interpretowania diabła. Powstanie naj-
znamienitszych piętnastowiecznych „kuszeń" —
miedziorytu Martina Schongauera, przedstawiają-
cego św. Antoniego unoszonego przez diabły (ryc.
3) i związanych z tą grafiką: skrzydła poliptyku
z Isenheim Mathiasa Grumewalda (ryc. 4) oraz
kompozycji Nikolausa Manuela Deutscha (ryc. 5)
i(oba te obrazy w odróżnieniu od pracy Schongaue-
ra ukazują „naziemny" atak diabelski) — przy-
1110 o „kuszeniu zmysiowym" przez kobietę — zob. P.
Skarga, Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu...,
Wiedeń 1843. Z nowszych opracowań wymienić należy
Szaleńców bożych Zofii Kossak, w których (w rozdziale
pustyni) nadaje ona legendzie św. Antoniego całko-
wicie odrębną, własną wymowę — zob. Z. Kossak,
Szaleńcy boży, Warszawa 1979.
5 Diabeł w sztuce ma bogatą ikonografię, zazębia-
ją się — z natury rzeczy — z ikonografią „kuszenia".
^°stać szatana, przybierając formę monstrum compo-
Sltum, składa się na ogół z części ludzkich, zniekształco-
nych na sposób karykaturalny, oraz z części zwierząt,
które budzą wstręt, lęk i obrzydzenie (drapieżne ptaki,
Nietoperze, gady i płazy: jaszczurki, węże, ropuchy itp.).
Postać taka posiada więc cechy groteskowe, zwłaszcza że
począwszy od gotyku interpretowana jest na wpół ko-
micznie, na wpół demonicznie — zob. m. im.: E. C a-
stelli, II demoniaco neWarte. II significato jilosofico
del demoniaco neWarte, Milano 1952; G. Lascault,
Le monstre dans l'art occidental. Un probleme esth&tiąue,
Pards 1973; H. M o de, Stwory mityczne i demony. Fan-
tastyczny świat istot mieszanych. Przeł. A. M. Linke,
Warszawa 1977, oraz w lit. polskiej: M. Gutowski,
Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa 1973.
Jako jedno z pierwszych znanych przedstawień św. An-
toniego atakowanego przez diabły Reau wymienia ro-
mański kapitel z kościoła klasztornego w Vezelay z XII
w. — zob. Reau, o.c.
— FoUa Historiae Artium, t. XXII
113
(repr. A. Rzepecki)
■Scena ta bywa (komponowana w różny sposób,
n'a ogół jednak rozgrywa się na skalistej pustyni,
gdzie św. Antoniego atakuje diabelska czereda
Potworów, przybierających najwymyślniejsze, fan-
tastyczne kształty, uzyskane przez łączenie partii
zWierzęcych z ludzkimi, a nawet z częściami przed-
miotów użytkowych 3.
Obecność fantastycznych stworów-diabłów —
Często strasznych i humorystycznych zarazem —
Czyni ze sceny Kuszenia św. Antoniego temat po-
tencjalnie groteskowy, zwłaszcza w wersji ataku
diabelskie go. Nic dziwnego, że najwspanialsze
„kuszenia" isą najbardziej typowymi „groteska-
mi", zwłaszcza od XV w., kiedy to artyści zaczęli
wprowadzać do tej sceny komizm, szczególnie w
sposobie interpretowania diabła. Powstanie naj-
znamienitszych piętnastowiecznych „kuszeń" —
miedziorytu Martina Schongauera, przedstawiają-
cego św. Antoniego unoszonego przez diabły (ryc.
3) i związanych z tą grafiką: skrzydła poliptyku
z Isenheim Mathiasa Grumewalda (ryc. 4) oraz
kompozycji Nikolausa Manuela Deutscha (ryc. 5)
i(oba te obrazy w odróżnieniu od pracy Schongaue-
ra ukazują „naziemny" atak diabelski) — przy-
1110 o „kuszeniu zmysiowym" przez kobietę — zob. P.
Skarga, Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu...,
Wiedeń 1843. Z nowszych opracowań wymienić należy
Szaleńców bożych Zofii Kossak, w których (w rozdziale
pustyni) nadaje ona legendzie św. Antoniego całko-
wicie odrębną, własną wymowę — zob. Z. Kossak,
Szaleńcy boży, Warszawa 1979.
5 Diabeł w sztuce ma bogatą ikonografię, zazębia-
ją się — z natury rzeczy — z ikonografią „kuszenia".
^°stać szatana, przybierając formę monstrum compo-
Sltum, składa się na ogół z części ludzkich, zniekształco-
nych na sposób karykaturalny, oraz z części zwierząt,
które budzą wstręt, lęk i obrzydzenie (drapieżne ptaki,
Nietoperze, gady i płazy: jaszczurki, węże, ropuchy itp.).
Postać taka posiada więc cechy groteskowe, zwłaszcza że
począwszy od gotyku interpretowana jest na wpół ko-
micznie, na wpół demonicznie — zob. m. im.: E. C a-
stelli, II demoniaco neWarte. II significato jilosofico
del demoniaco neWarte, Milano 1952; G. Lascault,
Le monstre dans l'art occidental. Un probleme esth&tiąue,
Pards 1973; H. M o de, Stwory mityczne i demony. Fan-
tastyczny świat istot mieszanych. Przeł. A. M. Linke,
Warszawa 1977, oraz w lit. polskiej: M. Gutowski,
Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa 1973.
Jako jedno z pierwszych znanych przedstawień św. An-
toniego atakowanego przez diabły Reau wymienia ro-
mański kapitel z kościoła klasztornego w Vezelay z XII
w. — zob. Reau, o.c.
— FoUa Historiae Artium, t. XXII
113