DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Kuszenie Witkacego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0131
Takie ujęcie tematu kojarzy się ze znaną ze sztu- (ryc. 20), ukazując świętego klęczącego przed ma-
ki dawnej imetodą kontynuacyjną. Jednakże epi- gą kobietą. Podobnie jak w przypadku Salome
zody te nie mają żadnych odnośników literackich, Czyżewskiego również źródła „kuszeń" Witkace-
tak jakby Witkacemu nie chodziło o ukazanie ja- go i Chwistka wypływały z literatury dziewiętna-
kiejś konkretnej historii, ale tylko o stworzenie stowiecznej, mianowicie z Flaubertowskiego Ku-
ogólnego wrażenia obrazu o treści hagiograficz- szenia św. Antoniego, będącego jedną z „biblii"
nej. epoki modernizmu 24.
Wymienione obrazy nie są jedynymi fcompozy- Mario Praz pisał, że „Kuszenie — w którym
cjami, w których Witkacy nawiązuje do tradycyj- Flaubert, jak wiadomo, odmalował bez reszty
nej tematyki chrześcijańskiej. Ilekroć podejmo- samego siebie w osobie świętego — jest od po-
wał jakiś temat „religijny", prawie zawsze inter- ezątku orgią w stylu .Sade'a, odpowiednio wysub-
pretował go zupełnie dowolnie, czasami w non- limowaną zgodnie z tematem" 2S. To samo można
sensowny lub parodystyczny sposób. Przykładem powiedzieć o utworach literackich Witkacego i
tego zjawiska imoże być jego największa kompo^ Chwistka i(w przypadku tego drugiego mam na
zycja malarska, Tworzenie świata, w której tra- myśli jego Pałace Boga i Kardynała Ponifleta),
dycyjne wątki zestawione zostały na zasadzie gro- które utrzymane są w modernistycznej tradycji
teskowego purnonsensiu. Nie na darmo postulował przedstawiania fantastycznych wizji często o za-
on w pokrewnym malarstwu — gdyż realizują- barwieniu erotycznym, a budowanych na moty-
icym postulat Czystej Formy — teatrze ukazywa- wach zaczerpniętych z Biblii lub z Żywotów
nie działań scenicznych „uzależnionych od wypo- świętych 26.
wledzi bez isensu" lub nawet „zupełną dywergen- Popularność wątku św. Antoniego Pustelnika
cję działań bez sensu i wypowiedzi bez sensu" 22. w epoce modeinnizmu wypływa z zainteresowa-
Witkacy nie oofał się też przed wprowadzaniem nia, jakie budziły wtedy w środowisku artysty-
treści autobiograficzinych do swoich dzieł o tema- cznym późny antyk (a więc okres, kiedy żył ten
tyce pseudosakralinej. Doskonałym przykładem święty) oraz czasy późnego średniowiecza (XV w.,
może być -rysunek Bóg-Ojciec pierwszy raz zasta- kiedy to rozwinął się najsilniej jego kult, a z nim
nowił się poważnie nad istotą ziemi (nie świata) popularność „kuszenia"). Zainteresowanie to wy-
z roku 1931, o niezbyt jasnej wymowie całości, nikało również z charakterystycznego dla deka-
Obok postaci brodatego Boga-Ojca oraz towarzy- dentyzmu powszechnego przeświadczenia o wspól-
szącego mu szatana i Ukrzyżowanego na przed- nocie duchowej przełomowych i schyłkowych epok
stawionej kuli ziemskiej zaznaczona jest trasa cywilizacyjnych, za jakie uważano późny antyk,
australijskiej podróży Witkacego23. późne średniowiecze i koniec XIX w. Przykładem
W podejmowaniu tradycyjnych tematów iko- tej tendencji mogą być utwory literackie Huys-
nograficznych i w swobodnym, subiektywnym ich mansa, a zwłaszcza jego La-bas, w którym m. in.
interpretowaniu nie był Witkacy osamotniony po- analizuje poświęcony św. Antoniemu tryptyk z
śród formistów, których większość przeszła edu- Isenheim, nazywając styl tego ołtarza „naturaliz-
kację artystyczną i rozpoczynała swoją twórczość mem mistycznym" 27. O Kuszeniach św. Antonie-
w epoce modernizmu przed pierwszą wojną świa- go Boscha, Grunewalda, Callota, a także Odilona
tową. Dlatego u niektórych pojawiły się wątki Redona, który stworzył cykl graficzny ilustrujący
popularyzowane przez modernistyczną literaturę. Flauberta, wspomina Huysmans w eseju pt. Mon-
Przykładem może być namalowana w roku 1909 strum2S.
przez Tytusa Czyżewskiego Salome, której postać Zarówno Huysimans, jak i Redon należeli do
zawdzięcza tak wielką popularność w epoce fin tego samego środowiska, co malarze zgrupowani
de siecle'u poematowi Oskara Wilde'a. Natomiast wokół Gauguina i bezpośredni ich kontynua,to-
Kuszenie św. Antoniego namalował techniką rzy — nabilści. Zrodzone w tym kręgu artystycz-
akwarelową. przyjaciel Witkacego, Leon Chwistek nym idea dekoracyjnej formy i symbolizm ma-
22 S. I. W i t k i e w i c z, Teatr, Kraków 11023, s. 68—69. se z0h. L. B. Grzeniewski, Leona Chwistka Pa-
,*t Na zaznaczenie trasy .australijskiej wyprawy zwró- lace Boga. Próba rekonstrukcji, Warszawa 1979.
cił mi uwagę Wojciech Sztaba. ^ J. K. Huysmans, La-bas, Paris 1891, s. 15.
H Wyd. polskie: G. Flaubert, Kuszenie św. An- 2« p,0lskie tłumaczenie Monstrum w: Joris-Karl Huys-
toniego. Przeł. A. Lange, Lwów 1907. mans o sztuce. Oprać. E. Grabska, przeł. H. Ostrow-
25 M, Praz, Zmysły, śmierć, i diabeł w literaturze ska-Grabska, Wrocław 1969.
romantycznej. Przel. K. Żaboklicki, Warszawa 1974, s.
157.
126
ki dawnej imetodą kontynuacyjną. Jednakże epi- gą kobietą. Podobnie jak w przypadku Salome
zody te nie mają żadnych odnośników literackich, Czyżewskiego również źródła „kuszeń" Witkace-
tak jakby Witkacemu nie chodziło o ukazanie ja- go i Chwistka wypływały z literatury dziewiętna-
kiejś konkretnej historii, ale tylko o stworzenie stowiecznej, mianowicie z Flaubertowskiego Ku-
ogólnego wrażenia obrazu o treści hagiograficz- szenia św. Antoniego, będącego jedną z „biblii"
nej. epoki modernizmu 24.
Wymienione obrazy nie są jedynymi fcompozy- Mario Praz pisał, że „Kuszenie — w którym
cjami, w których Witkacy nawiązuje do tradycyj- Flaubert, jak wiadomo, odmalował bez reszty
nej tematyki chrześcijańskiej. Ilekroć podejmo- samego siebie w osobie świętego — jest od po-
wał jakiś temat „religijny", prawie zawsze inter- ezątku orgią w stylu .Sade'a, odpowiednio wysub-
pretował go zupełnie dowolnie, czasami w non- limowaną zgodnie z tematem" 2S. To samo można
sensowny lub parodystyczny sposób. Przykładem powiedzieć o utworach literackich Witkacego i
tego zjawiska imoże być jego największa kompo^ Chwistka i(w przypadku tego drugiego mam na
zycja malarska, Tworzenie świata, w której tra- myśli jego Pałace Boga i Kardynała Ponifleta),
dycyjne wątki zestawione zostały na zasadzie gro- które utrzymane są w modernistycznej tradycji
teskowego purnonsensiu. Nie na darmo postulował przedstawiania fantastycznych wizji często o za-
on w pokrewnym malarstwu — gdyż realizują- barwieniu erotycznym, a budowanych na moty-
icym postulat Czystej Formy — teatrze ukazywa- wach zaczerpniętych z Biblii lub z Żywotów
nie działań scenicznych „uzależnionych od wypo- świętych 26.
wledzi bez isensu" lub nawet „zupełną dywergen- Popularność wątku św. Antoniego Pustelnika
cję działań bez sensu i wypowiedzi bez sensu" 22. w epoce modeinnizmu wypływa z zainteresowa-
Witkacy nie oofał się też przed wprowadzaniem nia, jakie budziły wtedy w środowisku artysty-
treści autobiograficzinych do swoich dzieł o tema- cznym późny antyk (a więc okres, kiedy żył ten
tyce pseudosakralinej. Doskonałym przykładem święty) oraz czasy późnego średniowiecza (XV w.,
może być -rysunek Bóg-Ojciec pierwszy raz zasta- kiedy to rozwinął się najsilniej jego kult, a z nim
nowił się poważnie nad istotą ziemi (nie świata) popularność „kuszenia"). Zainteresowanie to wy-
z roku 1931, o niezbyt jasnej wymowie całości, nikało również z charakterystycznego dla deka-
Obok postaci brodatego Boga-Ojca oraz towarzy- dentyzmu powszechnego przeświadczenia o wspól-
szącego mu szatana i Ukrzyżowanego na przed- nocie duchowej przełomowych i schyłkowych epok
stawionej kuli ziemskiej zaznaczona jest trasa cywilizacyjnych, za jakie uważano późny antyk,
australijskiej podróży Witkacego23. późne średniowiecze i koniec XIX w. Przykładem
W podejmowaniu tradycyjnych tematów iko- tej tendencji mogą być utwory literackie Huys-
nograficznych i w swobodnym, subiektywnym ich mansa, a zwłaszcza jego La-bas, w którym m. in.
interpretowaniu nie był Witkacy osamotniony po- analizuje poświęcony św. Antoniemu tryptyk z
śród formistów, których większość przeszła edu- Isenheim, nazywając styl tego ołtarza „naturaliz-
kację artystyczną i rozpoczynała swoją twórczość mem mistycznym" 27. O Kuszeniach św. Antonie-
w epoce modernizmu przed pierwszą wojną świa- go Boscha, Grunewalda, Callota, a także Odilona
tową. Dlatego u niektórych pojawiły się wątki Redona, który stworzył cykl graficzny ilustrujący
popularyzowane przez modernistyczną literaturę. Flauberta, wspomina Huysmans w eseju pt. Mon-
Przykładem może być namalowana w roku 1909 strum2S.
przez Tytusa Czyżewskiego Salome, której postać Zarówno Huysimans, jak i Redon należeli do
zawdzięcza tak wielką popularność w epoce fin tego samego środowiska, co malarze zgrupowani
de siecle'u poematowi Oskara Wilde'a. Natomiast wokół Gauguina i bezpośredni ich kontynua,to-
Kuszenie św. Antoniego namalował techniką rzy — nabilści. Zrodzone w tym kręgu artystycz-
akwarelową. przyjaciel Witkacego, Leon Chwistek nym idea dekoracyjnej formy i symbolizm ma-
22 S. I. W i t k i e w i c z, Teatr, Kraków 11023, s. 68—69. se z0h. L. B. Grzeniewski, Leona Chwistka Pa-
,*t Na zaznaczenie trasy .australijskiej wyprawy zwró- lace Boga. Próba rekonstrukcji, Warszawa 1979.
cił mi uwagę Wojciech Sztaba. ^ J. K. Huysmans, La-bas, Paris 1891, s. 15.
H Wyd. polskie: G. Flaubert, Kuszenie św. An- 2« p,0lskie tłumaczenie Monstrum w: Joris-Karl Huys-
toniego. Przeł. A. Lange, Lwów 1907. mans o sztuce. Oprać. E. Grabska, przeł. H. Ostrow-
25 M, Praz, Zmysły, śmierć, i diabeł w literaturze ska-Grabska, Wrocław 1969.
romantycznej. Przel. K. Żaboklicki, Warszawa 1974, s.
157.
126