DOI article:
Gadomski, Jerzy: Mistrz Rodziny Marii - krakowski malarz pierwszej ćwierci XVI wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20613#0091
dziesięciolecia wieku XV36 — retabulum powstawało
więc w kilku etapach, lecz nie tak bardzo rozciąg-
niętych w czasie, jak dotąd przyjmowano. Wobec
związków z wykonanymi w Krakowie dziełami Mist-
rza Rodziny Marii: poliptykiem z Dobczyc (Uczta
Heroda) i równocześnie z powstałym wkrótce po roku
1510 obrazem z Ołpin (o którym niżej) — bar-
dziej przekonuje przyjęte dawniej przez Radocsaya
datowanie malowanych kwater z Sabinowa na la-
ta 1500—151037, ze wskazaniem na okres bliższy
roku 1510.
W tym właśnie czasie Mistrz Rodziny Marii
przystąpił do realizowania tematu, którego nazwa
stała się składową częścią jego zastępczego imienia.
Rodzina Marii, w której kluczową rolę odgrywa jej
matka, św. Anna, po raz pierwszy chyba pojawiła się
na predelli ufundowanego przez biskupa Jana Konar-
skiego tryptyku w Bodzentynie. Podstawowe znacze-
nie dla rozpowszechnienia w malarstwie małopolskim
tematu Rodziny Marii miało ustanowienie przez
tegoż biskupa święta św. Anny w kościołach diecezji
krakowskiej (około 1510)38.
10. Pierwsza przypuszczalnie z zachowanych, na-
malowanych przez Mistrza Rodzin Marii nie była
jednak przeznaczona dla kościoła diecezji krakow-
skiej, pochodzi bowiem z tryptyku znalezionego
w kościele parafialnym Wszystkich Świętych w Ry-
chnowie koło Kalisza. Ze skrzydeł tej samej na-
stawy pochodzą wykonane również przez Mistrza
dwie dwustronnie malowane kwatery ze scenami
z historii Joachima i Anny na awersach oraz scenami
Pasji na „codziennej” stronie skrzydeł (ryc. 14, 15)
- dziś wszystkie w Muzeum Narodowym w War-
szawie (nr inw. Śr. 271)39. Na obrazie Rodziny Marii
do cech właściwych manierze Mistrza należą m.in.
ostre zakończenia płaszczy Marii Panny i Marii
Salome, żony Zebedeusza, a także znane z Zaśnięcia
Matki Boskiej w Warszawie delikatne dekoracje na
obszyciach płaszczy i powracająca w każdym niemal
jego dziele technika malowania ciemnych brwi „w
jodełkę”. Na kwaterach awersów godny uwagi jest
typ patriarchalnej twarzy Joachima, przypominający
oblicze św. Jana Jałmużnika na skrzydle z Jędrzejo-
wa, zanotować też można widniejący na dalszym
planie motyw otwartego arkadą wnętrza świątyni
36 J. Homolka, Goticka plastika na Slovensku, Bratislava
1972, s. 259, il. 157—163, 167—168; Vegh w: The Hungarian...,
tekst do nru 70.
37Radocsay, A kózćpkori..n s. 355, 474, 490.
38 M. Goetel-Kopffowa, Mecenat kulturalny Jana Konar-
skiego (1447-1525) (Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodo-
wego w Krakowie, 8, 1964), s. 51; Ta sama, Z badań nad rozwojem
tematów ikonograficznych w małopolskim malarstwie pierwszej ćwierci
XVI wieku (Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych Oddzia-
łu Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, 9/1, 1965 (1966)), s. 182.
39 Pierwotny związek z jednym tryptykiem rozproszonych
15. Rodzina Marii, fragment środkowego obrazu tryptyku z Rych-
nowa. Warszawa, Muzeum Narodowe (wg Walickiego)
z ołtarzem, znany z poliptyku z Sabinowa (Ofiara
Zachariasza).
Rodzina Marii z Rychnowa we względnej chrono-
logii dzieł Mistrza zdaje się wyprzedzać dalsze, doj-
rzalsze i bardziej wyrafinowane jego kompozycje
o tym temacie. Ubiory członków Rodziny są tu
traktowane jeszcze z pozbawioną fantazji powściąg-
liwością, jeśli zaś brak napisów objaśniających osoby
przyrodnich sióstr Marii Panny i ich dzieci, czy ten
sam wiek czterech synów Marii „Iacobi”, żony Al-
feusza, uznamy za niedopatrzenie — byłoby ono
wynikiem braku „ikonograficznego doświadczenia”,
możliwego raczej w pierwszej niż w późniejszych
realizacjach tematu40. Mimo że w napisach na sześ-
ciu banderolach brak już liter o kroju gotyckim,
dawniej części, przechowywanych w Muzeum Diecezjalnym we
Włocławku i w Muzeum Narodowym w Warszawie, ustalił Dob-
rzeniecki, o. c., s. 46—49, nr 12 (tam wcześniejsza literatura i stan
badań). Od r. 1935 obraz środkowy i jedną kwaterę zaliczano do
dzieł Mistrza Rodziny Marii (zob. przyp. 1), co ostatnio przy-
jęli m.in.: Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk..., s. 46, i Juszczak,
o. c., s. 314.
40 Z drugiej strony tylko tu wnukowie św. Anny trzymają
w dłoniach atrybuty późniejszego męczeństwa i przedmioty zwią-
zane z ich działalnością apostolską: piłę, pałkę, laskę pielgrzy-
mią, kielich.
87
więc w kilku etapach, lecz nie tak bardzo rozciąg-
niętych w czasie, jak dotąd przyjmowano. Wobec
związków z wykonanymi w Krakowie dziełami Mist-
rza Rodziny Marii: poliptykiem z Dobczyc (Uczta
Heroda) i równocześnie z powstałym wkrótce po roku
1510 obrazem z Ołpin (o którym niżej) — bar-
dziej przekonuje przyjęte dawniej przez Radocsaya
datowanie malowanych kwater z Sabinowa na la-
ta 1500—151037, ze wskazaniem na okres bliższy
roku 1510.
W tym właśnie czasie Mistrz Rodziny Marii
przystąpił do realizowania tematu, którego nazwa
stała się składową częścią jego zastępczego imienia.
Rodzina Marii, w której kluczową rolę odgrywa jej
matka, św. Anna, po raz pierwszy chyba pojawiła się
na predelli ufundowanego przez biskupa Jana Konar-
skiego tryptyku w Bodzentynie. Podstawowe znacze-
nie dla rozpowszechnienia w malarstwie małopolskim
tematu Rodziny Marii miało ustanowienie przez
tegoż biskupa święta św. Anny w kościołach diecezji
krakowskiej (około 1510)38.
10. Pierwsza przypuszczalnie z zachowanych, na-
malowanych przez Mistrza Rodzin Marii nie była
jednak przeznaczona dla kościoła diecezji krakow-
skiej, pochodzi bowiem z tryptyku znalezionego
w kościele parafialnym Wszystkich Świętych w Ry-
chnowie koło Kalisza. Ze skrzydeł tej samej na-
stawy pochodzą wykonane również przez Mistrza
dwie dwustronnie malowane kwatery ze scenami
z historii Joachima i Anny na awersach oraz scenami
Pasji na „codziennej” stronie skrzydeł (ryc. 14, 15)
- dziś wszystkie w Muzeum Narodowym w War-
szawie (nr inw. Śr. 271)39. Na obrazie Rodziny Marii
do cech właściwych manierze Mistrza należą m.in.
ostre zakończenia płaszczy Marii Panny i Marii
Salome, żony Zebedeusza, a także znane z Zaśnięcia
Matki Boskiej w Warszawie delikatne dekoracje na
obszyciach płaszczy i powracająca w każdym niemal
jego dziele technika malowania ciemnych brwi „w
jodełkę”. Na kwaterach awersów godny uwagi jest
typ patriarchalnej twarzy Joachima, przypominający
oblicze św. Jana Jałmużnika na skrzydle z Jędrzejo-
wa, zanotować też można widniejący na dalszym
planie motyw otwartego arkadą wnętrza świątyni
36 J. Homolka, Goticka plastika na Slovensku, Bratislava
1972, s. 259, il. 157—163, 167—168; Vegh w: The Hungarian...,
tekst do nru 70.
37Radocsay, A kózćpkori..n s. 355, 474, 490.
38 M. Goetel-Kopffowa, Mecenat kulturalny Jana Konar-
skiego (1447-1525) (Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodo-
wego w Krakowie, 8, 1964), s. 51; Ta sama, Z badań nad rozwojem
tematów ikonograficznych w małopolskim malarstwie pierwszej ćwierci
XVI wieku (Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych Oddzia-
łu Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, 9/1, 1965 (1966)), s. 182.
39 Pierwotny związek z jednym tryptykiem rozproszonych
15. Rodzina Marii, fragment środkowego obrazu tryptyku z Rych-
nowa. Warszawa, Muzeum Narodowe (wg Walickiego)
z ołtarzem, znany z poliptyku z Sabinowa (Ofiara
Zachariasza).
Rodzina Marii z Rychnowa we względnej chrono-
logii dzieł Mistrza zdaje się wyprzedzać dalsze, doj-
rzalsze i bardziej wyrafinowane jego kompozycje
o tym temacie. Ubiory członków Rodziny są tu
traktowane jeszcze z pozbawioną fantazji powściąg-
liwością, jeśli zaś brak napisów objaśniających osoby
przyrodnich sióstr Marii Panny i ich dzieci, czy ten
sam wiek czterech synów Marii „Iacobi”, żony Al-
feusza, uznamy za niedopatrzenie — byłoby ono
wynikiem braku „ikonograficznego doświadczenia”,
możliwego raczej w pierwszej niż w późniejszych
realizacjach tematu40. Mimo że w napisach na sześ-
ciu banderolach brak już liter o kroju gotyckim,
dawniej części, przechowywanych w Muzeum Diecezjalnym we
Włocławku i w Muzeum Narodowym w Warszawie, ustalił Dob-
rzeniecki, o. c., s. 46—49, nr 12 (tam wcześniejsza literatura i stan
badań). Od r. 1935 obraz środkowy i jedną kwaterę zaliczano do
dzieł Mistrza Rodziny Marii (zob. przyp. 1), co ostatnio przy-
jęli m.in.: Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk..., s. 46, i Juszczak,
o. c., s. 314.
40 Z drugiej strony tylko tu wnukowie św. Anny trzymają
w dłoniach atrybuty późniejszego męczeństwa i przedmioty zwią-
zane z ich działalnością apostolską: piłę, pałkę, laskę pielgrzy-
mią, kielich.
87