DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Tendencje regionalistyczno-narodowe w środkowoeuropejskim malarstwie około 1900 roku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20613#0122
3. Fritz .Mackensen, Chłopka z Worpswede z dzieckiem (Moor-
madonna), 1892, ol./pł. Bremen Kunsthalle (wg Deutsche Kun-
stlerkolonien und Kunstlerorte, Munchen 1976)
przedstawiający karmiącą chłopkę (obraz zwany tak-
że Moormadonna [Madonna bagienna]; ryc. 3), w któ-
rym autor poprzez monumentalizację i syntetyzację
środków wyrazu zarzuca drobiazgową rodzajowość,
wprowadzając symboliczne konotacje charakterysty-
czne dla Heimatkunstu (kult płodności, akcentowanie
związków z ziemią, afirmacja chłopstwa jako zdrowej
klasy społecznej itp.).
Podobną heroizację ludu odnajdujemy w obrazie
Carla Bantzera Schmalmer Tanz, 1897/1898 (ryc. 4),
ukazującym dynamiczny taniec chłopów ubranych
w jaskrawobarwne stroje, oraz w niektórych pracach
Pauli Modersohn-Becker. Natomiast frankfurcki ma-
larz Fritz Boehle, „którego dzieła przez narodowo
uwrażliwione kręgi były chwalone jako udana syn-
teza Diirera i Mareesa, rodzimego zakorzenienia
i monumentalnego poczucia formy”20, świadomie
realizował nacjonalistyczny i konserwatywny pro-
gram artystyczno-ideowy „sztuki rodzimej” wraz
z typową dla niej mitologizacją chłopstwa jako jedy-
nych, zdrowych nośników narodowych niemieckich
wartości.
Po roku 1900 powstaje niezliczona liczba ob-
razów o tematyce ludowej, z tym że brakuje im na
ogół głębszych wartości i uogólnienia formalno-treś-
ciowego. Różnią się od wcześniejszych ■ prac Gen-
remalerei jedynie tym, że cechuje je ideologiczna
agresywność, manifestująca się w doborze motywów
pobrzmiewających nacjonalistycznie i akcentujących
biologiczną żywotność ludu.
Poza malarstwem, jako jedne z nielicznych przy-
kładów „sztuki rodzimej” pozbawionych szowinis-
tycznego zabarwienia, Hamann i Hermand wymie-
niają rzeźby Ernsta Barlacha.
W architekturze przejawiała się ona w próbach
stworzenia lokalnych stylów opartych na regional-
nym budownictwie wiejskim lub małomiasteczko-
wym, np. alpejskim na terenie Górnej Bawarii, gdzie
szczególną aktywność wykazywała „Heimatschutzbe-
wegung” — organizacja zajmująca się ochroną rodzi-
mego pejzażu naturalnego i architektonicznego. Zain-
teresowanie architekturą ludową podsycały liczne
czasopisma, takie jak „Der Kunstwart”, „Das Land”,
„Griine Blatter fur Kunst und Volkstum”, „Dorf-
kalender”, „Deutsche Dorfzeitung”, „Heimatschutz”,
„Die Dorfkirche”, szczególnie zaś „Heimat”, lansujące
— niejako programowo — „sztukę rodzimą”. Propa-
gowały one również ochronę pomników przyrody,
kultury i sztuki narodowej.
Jednakże z różnorodnych przyczyn nie udało
się stworzyć na terenie Niemiec na szerszą skalę
regionalnych lub narodowych stylów opartych na
sztuce ludowej. Z jednej strony zabrakło dostatecznie
silnego źródła inspiracji, gdyż na skutek przemian
cywilizacyjnych, jakie nastąpiły w XIX wieku, niemie-
cki folklor — z wyjątkiem pewnych nielicznych już
regionów — był praktycznie martwy, z drugiej zaś
zachowawczy charakter Heimatkunstu i jego ideo-
logiczno-polityczna opcja uniemożliwiały właściwe
zrozumienie i adaptację charakterystycznych dla
sztuki ludowej środków wyrazu. Malarstwo „sztuki
rodzimej” pozostało w większości w obrębie naturali-
zmu i Genremalerei.
Natomiast aspiracja stworzenia niemieckiego
stylu narodowego, zwłaszcza na polu architektury
i wzornictwa przemysłowego znalazły pełniejszy wy-
raz w nurcie tzw. sztuki monumentalnej (Monumen-
tale Kunst, Monumentalkunst). Tendencja ta nie tylko
realizowała się, zgodnie ze swoją nazwą, w dużych
założeniach architektonicznych o przeznaczeniu pub-
licznym, w sztuce pomnikowej lub malowidłach
ściennych, ale także w projektowaniu wnętrz, grafice
użytkowej, rzeźbie i malarstwie sztalugowym, gdzie
przejawiała się szerokimi płaszczyznami barwnymi,
syntetyczną formą, zdecydowanym konturem, tek-
toniczną strukturą i — ogólnie rzecz biorąc — ude-
rzeniowo działającymi środkami wyrazu. Sztuka po-
winna wyrażać — odpowiednio do mocarstwowych
aspiracji młodego państwa niemieckiego — siłę i moc,
a nie przemawiać piękną, wyrafmowaną formą. W ten
sposób rozumiał funkcję sztuki nacjonalistycznie zo-
rientowany teoretyk sztuki i literat Momme Nissen,
20 Hamann, Hermand, o. c., s. 345.
118
madonna), 1892, ol./pł. Bremen Kunsthalle (wg Deutsche Kun-
stlerkolonien und Kunstlerorte, Munchen 1976)
przedstawiający karmiącą chłopkę (obraz zwany tak-
że Moormadonna [Madonna bagienna]; ryc. 3), w któ-
rym autor poprzez monumentalizację i syntetyzację
środków wyrazu zarzuca drobiazgową rodzajowość,
wprowadzając symboliczne konotacje charakterysty-
czne dla Heimatkunstu (kult płodności, akcentowanie
związków z ziemią, afirmacja chłopstwa jako zdrowej
klasy społecznej itp.).
Podobną heroizację ludu odnajdujemy w obrazie
Carla Bantzera Schmalmer Tanz, 1897/1898 (ryc. 4),
ukazującym dynamiczny taniec chłopów ubranych
w jaskrawobarwne stroje, oraz w niektórych pracach
Pauli Modersohn-Becker. Natomiast frankfurcki ma-
larz Fritz Boehle, „którego dzieła przez narodowo
uwrażliwione kręgi były chwalone jako udana syn-
teza Diirera i Mareesa, rodzimego zakorzenienia
i monumentalnego poczucia formy”20, świadomie
realizował nacjonalistyczny i konserwatywny pro-
gram artystyczno-ideowy „sztuki rodzimej” wraz
z typową dla niej mitologizacją chłopstwa jako jedy-
nych, zdrowych nośników narodowych niemieckich
wartości.
Po roku 1900 powstaje niezliczona liczba ob-
razów o tematyce ludowej, z tym że brakuje im na
ogół głębszych wartości i uogólnienia formalno-treś-
ciowego. Różnią się od wcześniejszych ■ prac Gen-
remalerei jedynie tym, że cechuje je ideologiczna
agresywność, manifestująca się w doborze motywów
pobrzmiewających nacjonalistycznie i akcentujących
biologiczną żywotność ludu.
Poza malarstwem, jako jedne z nielicznych przy-
kładów „sztuki rodzimej” pozbawionych szowinis-
tycznego zabarwienia, Hamann i Hermand wymie-
niają rzeźby Ernsta Barlacha.
W architekturze przejawiała się ona w próbach
stworzenia lokalnych stylów opartych na regional-
nym budownictwie wiejskim lub małomiasteczko-
wym, np. alpejskim na terenie Górnej Bawarii, gdzie
szczególną aktywność wykazywała „Heimatschutzbe-
wegung” — organizacja zajmująca się ochroną rodzi-
mego pejzażu naturalnego i architektonicznego. Zain-
teresowanie architekturą ludową podsycały liczne
czasopisma, takie jak „Der Kunstwart”, „Das Land”,
„Griine Blatter fur Kunst und Volkstum”, „Dorf-
kalender”, „Deutsche Dorfzeitung”, „Heimatschutz”,
„Die Dorfkirche”, szczególnie zaś „Heimat”, lansujące
— niejako programowo — „sztukę rodzimą”. Propa-
gowały one również ochronę pomników przyrody,
kultury i sztuki narodowej.
Jednakże z różnorodnych przyczyn nie udało
się stworzyć na terenie Niemiec na szerszą skalę
regionalnych lub narodowych stylów opartych na
sztuce ludowej. Z jednej strony zabrakło dostatecznie
silnego źródła inspiracji, gdyż na skutek przemian
cywilizacyjnych, jakie nastąpiły w XIX wieku, niemie-
cki folklor — z wyjątkiem pewnych nielicznych już
regionów — był praktycznie martwy, z drugiej zaś
zachowawczy charakter Heimatkunstu i jego ideo-
logiczno-polityczna opcja uniemożliwiały właściwe
zrozumienie i adaptację charakterystycznych dla
sztuki ludowej środków wyrazu. Malarstwo „sztuki
rodzimej” pozostało w większości w obrębie naturali-
zmu i Genremalerei.
Natomiast aspiracja stworzenia niemieckiego
stylu narodowego, zwłaszcza na polu architektury
i wzornictwa przemysłowego znalazły pełniejszy wy-
raz w nurcie tzw. sztuki monumentalnej (Monumen-
tale Kunst, Monumentalkunst). Tendencja ta nie tylko
realizowała się, zgodnie ze swoją nazwą, w dużych
założeniach architektonicznych o przeznaczeniu pub-
licznym, w sztuce pomnikowej lub malowidłach
ściennych, ale także w projektowaniu wnętrz, grafice
użytkowej, rzeźbie i malarstwie sztalugowym, gdzie
przejawiała się szerokimi płaszczyznami barwnymi,
syntetyczną formą, zdecydowanym konturem, tek-
toniczną strukturą i — ogólnie rzecz biorąc — ude-
rzeniowo działającymi środkami wyrazu. Sztuka po-
winna wyrażać — odpowiednio do mocarstwowych
aspiracji młodego państwa niemieckiego — siłę i moc,
a nie przemawiać piękną, wyrafmowaną formą. W ten
sposób rozumiał funkcję sztuki nacjonalistycznie zo-
rientowany teoretyk sztuki i literat Momme Nissen,
20 Hamann, Hermand, o. c., s. 345.
118