DOI Heft:
Recenzje
DOI Artikel:Małkiewiczówna, Helena; Kalinowski, Lech: Uwagi o średniowiecznych witrażach Pomorza Wschodniego: Na marginesie pracy Alicji Karłowskiej-Kamzowej, "Witraże i mozaiki"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20613#0162
4. Głowa Chrystusa w koronie cierniowej, czwarta ćwierć wieku
XV. Pelplin, krużganki dawnego klasztoru Cystersów (fot S.
Klupiński)
może wpływać w żadnym wypadku na ustalenie
czasu powstania witraży, bo o tym rozstrzygać muszą
cechy stylowe w powiązaniu z historycznie uchwyt-
nymi datami powstawania budowli. Skądinąd zresztą
wiadomo, że prezbiterium kościoła toruńskich Domi-
nikanów ukończono po 1334, a przed rokiem 13399.
Autorka podnosi też, że „witraże były bńrdzo kosz-
towne”, ale równie kosztowne było zabezpieczanie
wnętrza kościelnego przed warunkami atmosferycz-
9 J. Fan ki d ej s ki, Utracone kościoły i kaplice dzisiejszej
Diecezji Chełmińskiej, Pelplin 1880, s. 28, podał datę 1334, powołu-
jąc się na XVII-wieczną kronikę dominikanów toruńskich, co
powtórzono w: J. Frycz i E. Kwiatkowski, Średniowieczne
witraże warsztatów toruńskich (Acta Universitatis Nicolai Copernici.
Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, 6, 1977), s. 93. Nowe ustale-
nia na podstawie odkryć archiwalnych przedstawia T. Jasiński,
Początki klasztoru dominikańskiego w Toruniu (Zapiski Historycz-
ne, 54, 4, 1989), s. 39 i przyp. 58, s. 43, 46—47.
10 L. Kalinowski, Die altesten Glasgemalde der Dominikaner-
kirche in Krakau [w:] Bau- und Bildkunst im Spiegel internationaler
Forschung. Festschrift zum 80. Geburtstag von Prof. Dr. Edgar
Lehmann, Prasident des CVMA Nationalkomitees in der DDR,
Berlin (1989), s. 114—124, il. 8—13 (tamże starsza literatura).
1' J. Kłoczowski, Dominikanie polscy nad Bałtykiem
nymi i kradzieżą białym szkłem, którego podstawowe
geometryczne elementy oprawiano w ołów w taki
sam sposób, jak tafelki szkła barwnego, i niejedno-
krotnie przewyższały one liczbę tafelek barwnych.
Czy można więc przyjąć za argument w tej sprawie
wypowiedź: „te dzieła trudne technicznie do wykona-
nia i kosztowne musiały być dziełem przybyłego
z zewnątrz mistrza, biegłego także w sztuce rysunku”,
skoro poza Toruniem i Pomorzem Wschodnim przed
czwartym dziesięcioleciem wieku XIV nie brakło
w Polsce mistrzów biegłych w sztuce rysunku (o czym
świadczy choćby zespół najstarszych witraży domini-
kańskich w Krakowie10 — zdobiących kościół klasz-
toru należącego do tej samej prowincji, co klasztor
Dominikanów toruńskich11), a cóż dopiero poza
Polską. Stwierdzenie zaś: „W nawiązaniu do chrono-
logii rozwoju malarstwa omawianego terenu wydaje
się bardziej prawdopodobne datowanie witraży do-
minikańskich w Toruniu i zespołu z katedry we
Włocławku na około połowę XIV stulecia”, pomija-
jąc względność ustalania chronologii malarstwa oma-
wianego terenu, jest sprzeczne ze zdaniem począt-
kowym: „Najstarsze obiekty pochodzą z dawnego
kościoła dominikańskiego w Toruniu” (s. 59). W tym
miejscu przypomnieć należy, że w maswerkach trzech
okien prezbiterium kościoła p. w. Św. Jana w Toruniu
zachowały się reszty witrażowych przeszkleń, z któ-
rych większość pochodzić może z czasu ukończenia
budowy prezbiterium, czyli z lat około 1320—przed
133012.
Innego typu nieporozumienie, dotyczące daty,
występuje przy omawianiu witraży włocławskich. Sfor-
mułowanie: „Pośrednia data istnienia ołtarza głów-
nego we włocławskiej katedrze w 1356 roku stanowi-
ła podstawę hipotetycznego określenia czasu powsta-
nia witraży okna wschodniego tego budynku” (s. 60)
— jest nieścisłe. W roku 1356 uposażono altarię
fundowanego w tymże roku ołtarza p. w. Matki
Boskiej Bolesnej (Planctus BMariae Virginis), nato-
miast kilka lat wcześniej, w roku 1350, ufundowano
w XIV-XVI stuleciu [w:] Pastori et Magistro, Lublin 1966, s.
489—491.
12 Są to pozostałości przeszkleń maswerków okna wschod-
niego i dwu okien północnych, wzmiankowane już przez J. Heise,
Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, VI—VII:
Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Thorn, Danzig 1889, s.
259. —Na temat przeszkleń w oknie wschodnim m. in. J. F [rycz],
Prace konserwatorskie. Województwo bydgoskie (Ochrona Zabyt-
ków, 5, 2, 1952), s. 124—125; Kwiatkowski, o. c., s. 100,
103; Frycz i Kwiatkowski, o. c., s. 92—93, ryc. 1 na s. 92.
—O nowych ustaleniach dotyczących czasu budowy prezbiterium
zob. T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej,
Warszawa 1980, s. 75, 79—82, o datowaniu rzeźby zworników
prezbiterialnych T. Jurkowlaniec, Gotycka rzeźba architektoni-
czna w Prusach, Wrocław 1989, s. 70—71, 200, il. 56—59.
158
XV. Pelplin, krużganki dawnego klasztoru Cystersów (fot S.
Klupiński)
może wpływać w żadnym wypadku na ustalenie
czasu powstania witraży, bo o tym rozstrzygać muszą
cechy stylowe w powiązaniu z historycznie uchwyt-
nymi datami powstawania budowli. Skądinąd zresztą
wiadomo, że prezbiterium kościoła toruńskich Domi-
nikanów ukończono po 1334, a przed rokiem 13399.
Autorka podnosi też, że „witraże były bńrdzo kosz-
towne”, ale równie kosztowne było zabezpieczanie
wnętrza kościelnego przed warunkami atmosferycz-
9 J. Fan ki d ej s ki, Utracone kościoły i kaplice dzisiejszej
Diecezji Chełmińskiej, Pelplin 1880, s. 28, podał datę 1334, powołu-
jąc się na XVII-wieczną kronikę dominikanów toruńskich, co
powtórzono w: J. Frycz i E. Kwiatkowski, Średniowieczne
witraże warsztatów toruńskich (Acta Universitatis Nicolai Copernici.
Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, 6, 1977), s. 93. Nowe ustale-
nia na podstawie odkryć archiwalnych przedstawia T. Jasiński,
Początki klasztoru dominikańskiego w Toruniu (Zapiski Historycz-
ne, 54, 4, 1989), s. 39 i przyp. 58, s. 43, 46—47.
10 L. Kalinowski, Die altesten Glasgemalde der Dominikaner-
kirche in Krakau [w:] Bau- und Bildkunst im Spiegel internationaler
Forschung. Festschrift zum 80. Geburtstag von Prof. Dr. Edgar
Lehmann, Prasident des CVMA Nationalkomitees in der DDR,
Berlin (1989), s. 114—124, il. 8—13 (tamże starsza literatura).
1' J. Kłoczowski, Dominikanie polscy nad Bałtykiem
nymi i kradzieżą białym szkłem, którego podstawowe
geometryczne elementy oprawiano w ołów w taki
sam sposób, jak tafelki szkła barwnego, i niejedno-
krotnie przewyższały one liczbę tafelek barwnych.
Czy można więc przyjąć za argument w tej sprawie
wypowiedź: „te dzieła trudne technicznie do wykona-
nia i kosztowne musiały być dziełem przybyłego
z zewnątrz mistrza, biegłego także w sztuce rysunku”,
skoro poza Toruniem i Pomorzem Wschodnim przed
czwartym dziesięcioleciem wieku XIV nie brakło
w Polsce mistrzów biegłych w sztuce rysunku (o czym
świadczy choćby zespół najstarszych witraży domini-
kańskich w Krakowie10 — zdobiących kościół klasz-
toru należącego do tej samej prowincji, co klasztor
Dominikanów toruńskich11), a cóż dopiero poza
Polską. Stwierdzenie zaś: „W nawiązaniu do chrono-
logii rozwoju malarstwa omawianego terenu wydaje
się bardziej prawdopodobne datowanie witraży do-
minikańskich w Toruniu i zespołu z katedry we
Włocławku na około połowę XIV stulecia”, pomija-
jąc względność ustalania chronologii malarstwa oma-
wianego terenu, jest sprzeczne ze zdaniem począt-
kowym: „Najstarsze obiekty pochodzą z dawnego
kościoła dominikańskiego w Toruniu” (s. 59). W tym
miejscu przypomnieć należy, że w maswerkach trzech
okien prezbiterium kościoła p. w. Św. Jana w Toruniu
zachowały się reszty witrażowych przeszkleń, z któ-
rych większość pochodzić może z czasu ukończenia
budowy prezbiterium, czyli z lat około 1320—przed
133012.
Innego typu nieporozumienie, dotyczące daty,
występuje przy omawianiu witraży włocławskich. Sfor-
mułowanie: „Pośrednia data istnienia ołtarza głów-
nego we włocławskiej katedrze w 1356 roku stanowi-
ła podstawę hipotetycznego określenia czasu powsta-
nia witraży okna wschodniego tego budynku” (s. 60)
— jest nieścisłe. W roku 1356 uposażono altarię
fundowanego w tymże roku ołtarza p. w. Matki
Boskiej Bolesnej (Planctus BMariae Virginis), nato-
miast kilka lat wcześniej, w roku 1350, ufundowano
w XIV-XVI stuleciu [w:] Pastori et Magistro, Lublin 1966, s.
489—491.
12 Są to pozostałości przeszkleń maswerków okna wschod-
niego i dwu okien północnych, wzmiankowane już przez J. Heise,
Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, VI—VII:
Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Thorn, Danzig 1889, s.
259. —Na temat przeszkleń w oknie wschodnim m. in. J. F [rycz],
Prace konserwatorskie. Województwo bydgoskie (Ochrona Zabyt-
ków, 5, 2, 1952), s. 124—125; Kwiatkowski, o. c., s. 100,
103; Frycz i Kwiatkowski, o. c., s. 92—93, ryc. 1 na s. 92.
—O nowych ustaleniach dotyczących czasu budowy prezbiterium
zob. T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej,
Warszawa 1980, s. 75, 79—82, o datowaniu rzeźby zworników
prezbiterialnych T. Jurkowlaniec, Gotycka rzeźba architektoni-
czna w Prusach, Wrocław 1989, s. 70—71, 200, il. 56—59.
158