DOI Heft:
Komunikaty i recenzje
DOI Artikel:Smorąg Różycka, Małgorzata: Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0176
nazywa Go wielokrotnie „Księciem Apostołów”,
który — jak można domyślać się z Modlitw Gertru-
dy — patronuje książęcej rodzinie. Niewątpliwie św.
Piotr jest także imiennym patronem księcia Jaro-
pełka, jednak ten rys ideowy wyraźniej uwydatnio-
ny został w miniaturze Koronacji. Bezpodstawny
jest pogląd, że na Rusi św. Piotr kojarzony był z pa-
pieżem czy instytucjonalnym papiestwem. Można
by jedynie zastanawiać się, czy Gertruda, wiedząc
o szczególnym kulcie św. Piotra w Trewirze — wy-
mownym potwierdzeniem tej wiedzy są ottońskie
miniatury jej własnej modlitewnej księgi — nie pod-
jęła tego wątku świadoma, że i na Rusi Apostoł ota-
czany był należną mu czcią38.
Z kolei w odniesieniu do miniatury Koronacji Ja-
ropełka i Kunegundy (il. 4) Michałowska słusznie
wskazuje przykłady podobnych przedstawień
w sztuce ottońskiej, w Eiuangeliarzu Ottona III czy
w Perykopach Henryka II. Jednak także i w tym
przypadku przyjmuje założenie, że miniatura łączy
się z aktualnymi wydarzeniami: podkreślając, że Ja-
ropełk nie był władcą koronowanym, miniaturę in-
terpretuje jako „przekaz planów Gertrudy (i Izjasła-
wa?) dotyczących przyszłości «jedynego syna» i jego
małżonki”39.
Natomiast rozdział w książce Kiirbis, zatytułowa-
ny Miniatury — próba nowej interpretacji, należy za-
pewne traktować jako rodzaj szkicu, wielu bowiem
tez — znanych już z publikacji z roku 1998 — Autor-
ka nie rozwija, nowe zaś przypuszczalnie są autor-
stwa P. Stróżyka40. Kiirbis, przywołując dawne inter-
pretacje miniatury Modlitwy do św. Piotra, upamięt-
niającej jakoby oddanie Rusi przez Izjasława pod opie-
kę św. Piotra, wyraża w tej kwestii wątpliwości, słusz-
nie wskazując na sprzeczną z tym nieobecność księ-
cia, co przemawia za datowaniem miniatury na czas
po roku 1078. Jednak w dalszym toku rozważań wy-
suwa dwie przeciwstawne hipotezy: albo wyobraże-
nie Jaropełka w tej miniaturze w „nie przysługują-
cym” mu stroju wielkoksiążęcym należy rozumieć
jako wyraz przyszłych planów objęcia tronu kijow-
skiego, albo też miniatura pierwotnie przedstawiała
Izjasława z żoną, a po śmierci księcia zmieniono
identyfikację postaci. Odnosząc się do pierwszej
38 Przypomnieć należy, że w miniaturze na fol. 18 fundator
Psałterza, arcybiskup Trewiru, dedykuje swój dar św. Piotrowi,
patronowi trewirskiej katedry; zob. Egbert — Erzbischof von
Trier..., t. I, il. 10-11.
39 Michałowska, op. cit., s. 86.
40 Modlitwy (2002), s. 50-62.
41 Jednoznacznie wskazują na to kolejne passusy w Powie/ci
minionych lat\ pod r. 6585 (1077): „Wsiewołod [...] poszedł prze-
ciw bratu Izjasławowi na Wołyń; i uczynili zgodę, i przyszedł-
hipotezy, podkreślmy, że istotnie Jaropełkowi nie
przysługiwał po śmierci ojca tron kijowski, zgodnie
bowiem z przyjętą za Jarosława zasadą primogenitu-
ry po śmierci Izjasława tron dziedziczył kolejny we-
dług starszeństwa syn Jarosława, w tym przypadku
Wsiewołod. Izjasław uznał prawo brata, zawierając
z nim ugodę na krótko przed śmiercią, co skrzętnie
odnotował kronikarz Powieści minionych lat pod ro-
kiem 107741. Wystąpienie Jaropełka przeciw wujowi
w roku 1085 wskazywałoby, że nie zamierzał on re-
spektować tych postanowień. Należy jednak zasta-
nowić się, czy obraz o tak niewielkim zasięgu oddzia-
ływania, jak wspomniana miniatura, mógł służyć do-
raźnym celom politycznym.
Druga hipoteza sformułowana została na podsta-
wie wskazanych pewnych rysów kompozycyjnych.
Miniatura pierwotnie miałaby przedstawiać stoją-
cych Izjasława i Gertrudę, „zastąpionych” później
nową parą książęcą, Jaropełkiem i Kunegundą, co
z kolei wymusiło ponowne namalowanie wizerunku
Gertrudy, tym razem klęczącej u stóp św. Piotra.
Przemawia za tym — w ocenie Autorki — zróżnico-
wanie póz, zapis imion „nie według tego samego
klucza” oraz „zachodzenie” sylwetki Gertrudy na
nogi Jaropełka. Tymczasem podobne zróżnicowanie
póz spotkać można w wielu bizantyńskich przedsta-
wieniach o modlitewnym charakterze (il. 2). W tej
zaś miniaturze można uzasadnić je treścią modlitw
zapisanych po obu stronach. W modlitwie pierwszej
(po lewej stronie miniatury) użyta została liczba
mnoga: „pro peccatorum nostrorum venia lacrimas
nobis elide penitentie, ut amare defłeamus que ini-
que gessimus” („wzbudź łzy pokuty dla zgładzenia
naszych grzechów. Obyśmy gorzko opłakiwali zło,
które uczyniliśmy i niech dotrze przed Twoje miło-
ściwe oblicze nasze usilne błaganie”), natomiast w
modlitwie drugiej (po prawej stronie), liczba poje-
dyncza, gdy Gertruda zwraca się bezpośrednio do
św. Piotra już we własnym tylko imieniu: „Sancte
Petre [...] in me indignam famulam Christi clemen-
ter respice, cunctorum scelerum et criminum yincula
meorum absolve” („Wejrzyj łaskawie na mnie nie-
godną służebnicę Chrystusa, rozwiąż więzy wszyst-
kich moich nikczemności i wybłagaj mi u dobrego
szy, Izjasław siadł w Kijowie, miesiąca łipca 15 dnia”, oraz pod
r. 6586 (1078) słowa Izjasława skierowane do Wsiewołoda: „Jeśli
mamy mieć udział w ziemi ruskiej, to obydwaj, jeśli pozbawie-
ni go będziemy, to obydwaj. Ja położę głowę swoją za ciebie”;
słowa te przytacza raz jeszcze kronikarz w pośmiertnym pane-
giryku księcia, a dalej stwierdza: „Wsiewołod tedy siadł w Ki-
jowie na stolcu ojca swojego i brata swojego, przejąwszy włość
ruską wszystką”; cyt. za: Powieść minionych lat... (1999), s. 155—
158.
170
który — jak można domyślać się z Modlitw Gertru-
dy — patronuje książęcej rodzinie. Niewątpliwie św.
Piotr jest także imiennym patronem księcia Jaro-
pełka, jednak ten rys ideowy wyraźniej uwydatnio-
ny został w miniaturze Koronacji. Bezpodstawny
jest pogląd, że na Rusi św. Piotr kojarzony był z pa-
pieżem czy instytucjonalnym papiestwem. Można
by jedynie zastanawiać się, czy Gertruda, wiedząc
o szczególnym kulcie św. Piotra w Trewirze — wy-
mownym potwierdzeniem tej wiedzy są ottońskie
miniatury jej własnej modlitewnej księgi — nie pod-
jęła tego wątku świadoma, że i na Rusi Apostoł ota-
czany był należną mu czcią38.
Z kolei w odniesieniu do miniatury Koronacji Ja-
ropełka i Kunegundy (il. 4) Michałowska słusznie
wskazuje przykłady podobnych przedstawień
w sztuce ottońskiej, w Eiuangeliarzu Ottona III czy
w Perykopach Henryka II. Jednak także i w tym
przypadku przyjmuje założenie, że miniatura łączy
się z aktualnymi wydarzeniami: podkreślając, że Ja-
ropełk nie był władcą koronowanym, miniaturę in-
terpretuje jako „przekaz planów Gertrudy (i Izjasła-
wa?) dotyczących przyszłości «jedynego syna» i jego
małżonki”39.
Natomiast rozdział w książce Kiirbis, zatytułowa-
ny Miniatury — próba nowej interpretacji, należy za-
pewne traktować jako rodzaj szkicu, wielu bowiem
tez — znanych już z publikacji z roku 1998 — Autor-
ka nie rozwija, nowe zaś przypuszczalnie są autor-
stwa P. Stróżyka40. Kiirbis, przywołując dawne inter-
pretacje miniatury Modlitwy do św. Piotra, upamięt-
niającej jakoby oddanie Rusi przez Izjasława pod opie-
kę św. Piotra, wyraża w tej kwestii wątpliwości, słusz-
nie wskazując na sprzeczną z tym nieobecność księ-
cia, co przemawia za datowaniem miniatury na czas
po roku 1078. Jednak w dalszym toku rozważań wy-
suwa dwie przeciwstawne hipotezy: albo wyobraże-
nie Jaropełka w tej miniaturze w „nie przysługują-
cym” mu stroju wielkoksiążęcym należy rozumieć
jako wyraz przyszłych planów objęcia tronu kijow-
skiego, albo też miniatura pierwotnie przedstawiała
Izjasława z żoną, a po śmierci księcia zmieniono
identyfikację postaci. Odnosząc się do pierwszej
38 Przypomnieć należy, że w miniaturze na fol. 18 fundator
Psałterza, arcybiskup Trewiru, dedykuje swój dar św. Piotrowi,
patronowi trewirskiej katedry; zob. Egbert — Erzbischof von
Trier..., t. I, il. 10-11.
39 Michałowska, op. cit., s. 86.
40 Modlitwy (2002), s. 50-62.
41 Jednoznacznie wskazują na to kolejne passusy w Powie/ci
minionych lat\ pod r. 6585 (1077): „Wsiewołod [...] poszedł prze-
ciw bratu Izjasławowi na Wołyń; i uczynili zgodę, i przyszedł-
hipotezy, podkreślmy, że istotnie Jaropełkowi nie
przysługiwał po śmierci ojca tron kijowski, zgodnie
bowiem z przyjętą za Jarosława zasadą primogenitu-
ry po śmierci Izjasława tron dziedziczył kolejny we-
dług starszeństwa syn Jarosława, w tym przypadku
Wsiewołod. Izjasław uznał prawo brata, zawierając
z nim ugodę na krótko przed śmiercią, co skrzętnie
odnotował kronikarz Powieści minionych lat pod ro-
kiem 107741. Wystąpienie Jaropełka przeciw wujowi
w roku 1085 wskazywałoby, że nie zamierzał on re-
spektować tych postanowień. Należy jednak zasta-
nowić się, czy obraz o tak niewielkim zasięgu oddzia-
ływania, jak wspomniana miniatura, mógł służyć do-
raźnym celom politycznym.
Druga hipoteza sformułowana została na podsta-
wie wskazanych pewnych rysów kompozycyjnych.
Miniatura pierwotnie miałaby przedstawiać stoją-
cych Izjasława i Gertrudę, „zastąpionych” później
nową parą książęcą, Jaropełkiem i Kunegundą, co
z kolei wymusiło ponowne namalowanie wizerunku
Gertrudy, tym razem klęczącej u stóp św. Piotra.
Przemawia za tym — w ocenie Autorki — zróżnico-
wanie póz, zapis imion „nie według tego samego
klucza” oraz „zachodzenie” sylwetki Gertrudy na
nogi Jaropełka. Tymczasem podobne zróżnicowanie
póz spotkać można w wielu bizantyńskich przedsta-
wieniach o modlitewnym charakterze (il. 2). W tej
zaś miniaturze można uzasadnić je treścią modlitw
zapisanych po obu stronach. W modlitwie pierwszej
(po lewej stronie miniatury) użyta została liczba
mnoga: „pro peccatorum nostrorum venia lacrimas
nobis elide penitentie, ut amare defłeamus que ini-
que gessimus” („wzbudź łzy pokuty dla zgładzenia
naszych grzechów. Obyśmy gorzko opłakiwali zło,
które uczyniliśmy i niech dotrze przed Twoje miło-
ściwe oblicze nasze usilne błaganie”), natomiast w
modlitwie drugiej (po prawej stronie), liczba poje-
dyncza, gdy Gertruda zwraca się bezpośrednio do
św. Piotra już we własnym tylko imieniu: „Sancte
Petre [...] in me indignam famulam Christi clemen-
ter respice, cunctorum scelerum et criminum yincula
meorum absolve” („Wejrzyj łaskawie na mnie nie-
godną służebnicę Chrystusa, rozwiąż więzy wszyst-
kich moich nikczemności i wybłagaj mi u dobrego
szy, Izjasław siadł w Kijowie, miesiąca łipca 15 dnia”, oraz pod
r. 6586 (1078) słowa Izjasława skierowane do Wsiewołoda: „Jeśli
mamy mieć udział w ziemi ruskiej, to obydwaj, jeśli pozbawie-
ni go będziemy, to obydwaj. Ja położę głowę swoją za ciebie”;
słowa te przytacza raz jeszcze kronikarz w pośmiertnym pane-
giryku księcia, a dalej stwierdza: „Wsiewołod tedy siadł w Ki-
jowie na stolcu ojca swojego i brata swojego, przejąwszy włość
ruską wszystką”; cyt. za: Powieść minionych lat... (1999), s. 155—
158.
170