DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Utzig, Joanna: Witraże w katedrze we Włocławku w kontekście stylu malarstwa południowoniemieckiego pierwszej połowy XIV wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0034
28
37. Odnalezienie Chrystusa w świątyni, kwatera witrażowa z krużganka,
opactwo w Klosterneuburgu, kaplica św. Leopolda (wg: E. Frodl-Kraft,
Gotische Glasmalereien, il. 2)
bordiury) jak i kształt obramień, w jakie wkomponowane
są sceny, charakteryzuje się dużą różnorodnością. W pola
złożone z łukowatych i prostych linii wpisane są ciasno
zakomponowane przedstawienia wydarzeń nowo- i staro-
testamentowych. Chociaż witraże te powstały równoległe
z wymienionymi nowatorskimi przykładami malarstwa,
to zdradzają silniejsze związki z wcześniejszym okresem
rozwoju malarstwa klosterneuburskiego [il. 34] - łączy
je z nim podkreślanie wolumenu i plastyczności sylwetek
(w odróżnieniu od wyrafinowanego rysunku i linearyzmu
tablic dodanych do ołtarza), chociaż niemal nieobecny jest
modelunek światłocieniowy oraz zbłiżony typ głów (okrą-
głych, o spokojnych, miękkich rysach) 84. Mimika twarzy
została zróżnicowana przy pomocy subtelnych środków -
bodaj najwięcej wyrazu mają oblicza o ściągniętych brwiach,
które u nasady nosa przybierają formy niemal trójkątne.
Podobny motyw występuje na kwaterach witrażowych
w katedrze włocławskiej (np. Symeon w scenie Ofiarowania
Dzieciątka [il. 7], prorocy Izajasz i Balaam [il. 14]). Łagodne
84 G. Fritzsche, Die Entwicklung, s. 68.
rysy twarzy postaci, z miękko zarysowanym nosem, również
łączą oba zespoły przeszkłeń witrażowych. Frontalne uka-
zanie głowy Chrystusa w kwaterze szczytowej w katedrze
we Włocławku [il. 4] jest bliskie ujęciu twarzy Zbawiciela
w kwaterach z Maiestas Domini oraz z Zaśnięciem Marii.
Oprócz rysów twarzy (zgodne są również drobne elementy,
np. kształt ust o opadających kącikach), powtarza się też
zróżnicowanie grubości konturu, zwłaszcza w partii wło-
sów, a także typ nimbu krzyżowego z szeregiem „wgłębień”.
Wskazać można inne przykłady bliźniaczo niemal podob-
nych twarzy, np. Chrystusa w scenie Uzdrowienia chorych
(Klosterneuburg) oraz proroka Enocha (Włocławek) [il. 13].
W bardzo podobny sposób upozowany jest również Chrys-
tus w scenie Odnalezienia nauczającego Chrystusa w świą-
tyni [il. 37] na witrażu klosterneuburskim oraz Ofarowania
Dzieciątka w świątyni na kwaterze włocławskiej [il. 7].
Zgodność można zaobserwować również w przypadku ele-
mentów dekoracyjnych - dywanik w tle sceny Narodzenia
Izaaka [il. 36] i jego Obrzezania w Klosterneuburgu zawiera
identyczny motyw, jak w przypadku kwater włocławskich
z bocznych rzędów okna: skośną kratownicę wypełnioną
czworoliściami. Z kolei liście wypełniające dywaniki kwater
w katedrze we Włocławku w środkowym rzędzie, mimo
słabo zachowanego rysunku, prawdopodobnie były nie-
zmiernie podobne do łistków z obu wspomnianych kwa-
ter z Izaakiem w Klosterneuburgu. Podobieństwa dotyczą
wreszcie kolorystyki: w obu przypadkach wykorzystano
dość wąską paletę czystych, nasyconych barw, z dominują-
cymi akcentami żółci, zieleni i czerwieni; wspólne dla obu
zespołów jest również zastosowanie niebieskiego tła meda-
lionów. Jednakże witraże w Klosterneuburgu odznaczają się
wyższym poziomem wykonania oraz lepszym technologicz-
nym opanowaniem medium (formy złożone są z mniejszej
liczby większych kawałków szkła). Ponadto nieco odmienny
jest sposób przedstawienia postaci - w Klosterneuburgu
kanon sylwetek jest smuklejszy, jednocześnie są one sztyw-
niejsze i mniej przestrzenne, niż we Włocławku. Wreszcie
rysunek w witrażach klosterneuburskich jest mniej giętki
i energiczny, opiera się na liniach niemal prostych lub tylko
nieznacznie wygiętych. Podobieństwa przeważają jednak
nad różnicami, co pozwala uznać zespół witraży z opactwa
w Klosterneuburgu za jedno z dzieł najbliższych pod wzglę-
dem formalnym przeszkleniom włocławskim, a w zakre-
sie malarstwa witrażowego być może w ogóle najbliższym
spośród możliwych do wskazania.
Omawiając witraże w Kłosterneuburgu wrócić należy
jeszcze do wątku wspólnych cech malarstwa południo-
woniemieckiego w okresie około 1300-1340. Porównanie
kwater klosterneuburskich np. z iluminacjami „trzonu”
Kodeksu Manesse uwidacznia istotne zbieżności formalne
między dziełami powstałymi na dwóch krańcach terenu
zarządzanego przez Habsburgów. Zbieżności te najlepiej
zaobserwować, porównując podobnie upozowane posta-
cie, np. Chrystusa w kwaterze z Nauczaniem (Klosterne-
uburg) [ił. 35] oraz margrabiego von Hohenburg (Kodeks
Manesse, fol. 29r) [il. 10]. Są one zadziwiająco podobne
pod względem proporcji twarzy, rysów i łagodnej, jakby
37. Odnalezienie Chrystusa w świątyni, kwatera witrażowa z krużganka,
opactwo w Klosterneuburgu, kaplica św. Leopolda (wg: E. Frodl-Kraft,
Gotische Glasmalereien, il. 2)
bordiury) jak i kształt obramień, w jakie wkomponowane
są sceny, charakteryzuje się dużą różnorodnością. W pola
złożone z łukowatych i prostych linii wpisane są ciasno
zakomponowane przedstawienia wydarzeń nowo- i staro-
testamentowych. Chociaż witraże te powstały równoległe
z wymienionymi nowatorskimi przykładami malarstwa,
to zdradzają silniejsze związki z wcześniejszym okresem
rozwoju malarstwa klosterneuburskiego [il. 34] - łączy
je z nim podkreślanie wolumenu i plastyczności sylwetek
(w odróżnieniu od wyrafinowanego rysunku i linearyzmu
tablic dodanych do ołtarza), chociaż niemal nieobecny jest
modelunek światłocieniowy oraz zbłiżony typ głów (okrą-
głych, o spokojnych, miękkich rysach) 84. Mimika twarzy
została zróżnicowana przy pomocy subtelnych środków -
bodaj najwięcej wyrazu mają oblicza o ściągniętych brwiach,
które u nasady nosa przybierają formy niemal trójkątne.
Podobny motyw występuje na kwaterach witrażowych
w katedrze włocławskiej (np. Symeon w scenie Ofiarowania
Dzieciątka [il. 7], prorocy Izajasz i Balaam [il. 14]). Łagodne
84 G. Fritzsche, Die Entwicklung, s. 68.
rysy twarzy postaci, z miękko zarysowanym nosem, również
łączą oba zespoły przeszkłeń witrażowych. Frontalne uka-
zanie głowy Chrystusa w kwaterze szczytowej w katedrze
we Włocławku [il. 4] jest bliskie ujęciu twarzy Zbawiciela
w kwaterach z Maiestas Domini oraz z Zaśnięciem Marii.
Oprócz rysów twarzy (zgodne są również drobne elementy,
np. kształt ust o opadających kącikach), powtarza się też
zróżnicowanie grubości konturu, zwłaszcza w partii wło-
sów, a także typ nimbu krzyżowego z szeregiem „wgłębień”.
Wskazać można inne przykłady bliźniaczo niemal podob-
nych twarzy, np. Chrystusa w scenie Uzdrowienia chorych
(Klosterneuburg) oraz proroka Enocha (Włocławek) [il. 13].
W bardzo podobny sposób upozowany jest również Chrys-
tus w scenie Odnalezienia nauczającego Chrystusa w świą-
tyni [il. 37] na witrażu klosterneuburskim oraz Ofarowania
Dzieciątka w świątyni na kwaterze włocławskiej [il. 7].
Zgodność można zaobserwować również w przypadku ele-
mentów dekoracyjnych - dywanik w tle sceny Narodzenia
Izaaka [il. 36] i jego Obrzezania w Klosterneuburgu zawiera
identyczny motyw, jak w przypadku kwater włocławskich
z bocznych rzędów okna: skośną kratownicę wypełnioną
czworoliściami. Z kolei liście wypełniające dywaniki kwater
w katedrze we Włocławku w środkowym rzędzie, mimo
słabo zachowanego rysunku, prawdopodobnie były nie-
zmiernie podobne do łistków z obu wspomnianych kwa-
ter z Izaakiem w Klosterneuburgu. Podobieństwa dotyczą
wreszcie kolorystyki: w obu przypadkach wykorzystano
dość wąską paletę czystych, nasyconych barw, z dominują-
cymi akcentami żółci, zieleni i czerwieni; wspólne dla obu
zespołów jest również zastosowanie niebieskiego tła meda-
lionów. Jednakże witraże w Klosterneuburgu odznaczają się
wyższym poziomem wykonania oraz lepszym technologicz-
nym opanowaniem medium (formy złożone są z mniejszej
liczby większych kawałków szkła). Ponadto nieco odmienny
jest sposób przedstawienia postaci - w Klosterneuburgu
kanon sylwetek jest smuklejszy, jednocześnie są one sztyw-
niejsze i mniej przestrzenne, niż we Włocławku. Wreszcie
rysunek w witrażach klosterneuburskich jest mniej giętki
i energiczny, opiera się na liniach niemal prostych lub tylko
nieznacznie wygiętych. Podobieństwa przeważają jednak
nad różnicami, co pozwala uznać zespół witraży z opactwa
w Klosterneuburgu za jedno z dzieł najbliższych pod wzglę-
dem formalnym przeszkleniom włocławskim, a w zakre-
sie malarstwa witrażowego być może w ogóle najbliższym
spośród możliwych do wskazania.
Omawiając witraże w Kłosterneuburgu wrócić należy
jeszcze do wątku wspólnych cech malarstwa południo-
woniemieckiego w okresie około 1300-1340. Porównanie
kwater klosterneuburskich np. z iluminacjami „trzonu”
Kodeksu Manesse uwidacznia istotne zbieżności formalne
między dziełami powstałymi na dwóch krańcach terenu
zarządzanego przez Habsburgów. Zbieżności te najlepiej
zaobserwować, porównując podobnie upozowane posta-
cie, np. Chrystusa w kwaterze z Nauczaniem (Klosterne-
uburg) [ił. 35] oraz margrabiego von Hohenburg (Kodeks
Manesse, fol. 29r) [il. 10]. Są one zadziwiająco podobne
pod względem proporcji twarzy, rysów i łagodnej, jakby