DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Utzig, Joanna: Witraże w katedrze we Włocławku w kontekście stylu malarstwa południowoniemieckiego pierwszej połowy XIV wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0037
31
racja przedmiotów przedstawionych na witrażach: wśród
licznych przykładów w katedrze w Strasburgu np. na tronie
w oknie Salomona w północnym ramieniu transeptu (około
1190) 98, czy na krajce szaty Roboama z okna Jessego w kate-
drze we Fryburgu (przed 1218) [il. 42]", gdzie przybiera
niemal identyczną formę, jak na kwaterach włocławskich.
Znacznie trudniej wskazać przypadki pojawienia się tego
ornamentu w drugiej połowie xm stulecia, a tym bardziej
w pierwszej połowie xiv wieku, zwłaszcza w malarstwie
witrażowym. Pojawia się on jednak często w malarstwie
miniaturowym Górnej Nadrenii i Jeziora Bodehskiego:
np. Weltchronik z Sankt Gallen (w wersji bardzo wysub-
telnionej, rysowanej cienkimi kreskami w przypadku
bordiur poszczególnych miniatur, lub też bliższej formie
włocławskiej, np. na tronie, fol. 11, 3v), w „pogrubionych”
formach w Weingartner Liederhandschrift, w rękopisach
wiązanych z opactwem w Engelbergu (np. Psałterz z British
Library, Ms Add 22279) [h- 23]. Zbliżony ornament można
odnaleźć również w malarstwie ściennym regionu Jeziora
Bodeńskiego, np. w kościele św. Arbogasta w Winterthur
(około 1340) 10°. Wydaje się więc, że również ten niewielki
element podkreśla związki kwater włocławskich z malar-
stwem (zwłaszcza książkowym) szeroko pojętego obszaru
południowoniemieckiego.
Omówiony powyżej materiał porównawczy to w dużej
mierze malarstwo miniaturowe. Porównywanie dzieł wyko-
nanych w dwóch różnych technikach (witrażu i miniator-
stwa) wydaje się o tyle uprawnione, że jak wielokrotnie
zwracał uwagę Gerhard Schmidt, nie należało do rzadkości
wykonywanie przez tę samą osobę iluminacji kodeksów,
małowideł ściennych oraz witraży. Za przykład posłużyć
może znany ze źródeł Wolfhard - człowiek świecki osia-
dły w klasztorze Sankt Florian, zmarły przed rokiem 1338,
określany jako vitrarius et pictor, zapewne twórca dzieł
malarstwa miniaturowego (Biblia z Suchej, około 1310),
witrażowego (kwatery z półpostaciami proroków z Lorch,
około 1330-1335) i ściennego 101.
Glasmalerei des Mittelalters, red. R. Becksmann, t. 2: Bildprogramme,
Auftraggeber, Werkstatten, Berlin 1992, s. 11-42.
98 V. Beyer, Ch. Wild-Block, F. Zschokke, Les vitraux de la cathe-
drale Notre-Dame de Strasbourg, Paris 1986 (Corpus Vitrearum
Medii Aevi France, t. ix, 1), s. 70-76. Zob. też zestawienie orna-
mentów ibidem, s. 145-147.
99 R. Becksmann, Das Jesse-Fenster aus dem spatromanischen Chor
des Freiburger Miinsters, „Zeitschrift des Deutschen Vereins fiir
Kunstwissenschaft”, t. 23,1969, s. 25-30; idem, Die Mittelalterlichen
Glasmalereien in Freiburg, s. 113-114.
100 Zob. literatura w: J. Witkowski, Szlachetna a wielce żałosna opo-
wieść 0 Panu Lancelocie z Jeziora. Dekoracja malarska wielkiej sali
wieży mieszkalnej w Siedlęcinie, Wrocław 2001, s. 49, 99 (przyp. 27).
101 G. Schmidt, Die Malerschule von St. Florian, s. 43; idem, Malerei
der Gotik, t. 1, s. 111,185-192. Na temat relacji między malarzami
wykonującymi witraże oraz iluminacje zob. H. Wentzel, Glasma-
ler und Maler im Mittelalter, „Zeitschrift fiir Kunstwissenschaft”, 3,
1949, nr 3-4, s. 53-62.
41. Synagoga, fragment kwatery witrażowej z okna prezbiterium hi,
kościół św. Ełżbiety w Marburgu (wg: D. Parello, E. Hess, Die Mittel-
alterlichen Glasmalereien in Marburg und Nordhessen, Berlin 2008
(Corpus Vitrearum Medi Aevi Deutschland, t. m, 3), il. 241)
Cykl kwater witrażowych znajdujących się w katedrze
we Włocławku nie wykazuje związków warsztatowych
z żadnym z powyżej wymienionych dzieł malarskich. Co
więcej, wydaje się, że niezmiernie trudno byłoby związać
je jednoznacznie z którymś z regionów południowonie-
mieckich, stanowiących ogólne tło dła ich cech formalnych.
Dzieła najbardziej zbliżone pod względem formalnym
do kwater w katedrze we Włocławku powstały w okresie
około 1300-1340, co jednak znamienne, ze wskazaniem
na jego początek. Nie jest jednak prawdopodobne, aby
witraże włocławskie zaczęto wykonywać przed położeniem
kamienia węgielnego pod nową katedrę w roku 1340. Ich
forma bliska jest dziełom powstałym na początku stulecia,
co można by tłumaczyć sięgnięciem do starszych wzorów,
albo też zachowawczością twórcy. Z drugiej strony, kwa-
tery włocławskie nie zawierają elementów, które wpływa-
łyby na przesunięcie ich datowania na okres późniejszy,
niż lata około 1340. W dotychczasowej literaturze pisano
niekiedy o archaicznych cechach witraży włocławskich, co
wiązano z ich południowoniemieckimi ńliacjami artystycz-
nymi. W odniesieniu do tego czasu w Bawarii oraz Austrii
racja przedmiotów przedstawionych na witrażach: wśród
licznych przykładów w katedrze w Strasburgu np. na tronie
w oknie Salomona w północnym ramieniu transeptu (około
1190) 98, czy na krajce szaty Roboama z okna Jessego w kate-
drze we Fryburgu (przed 1218) [il. 42]", gdzie przybiera
niemal identyczną formę, jak na kwaterach włocławskich.
Znacznie trudniej wskazać przypadki pojawienia się tego
ornamentu w drugiej połowie xm stulecia, a tym bardziej
w pierwszej połowie xiv wieku, zwłaszcza w malarstwie
witrażowym. Pojawia się on jednak często w malarstwie
miniaturowym Górnej Nadrenii i Jeziora Bodehskiego:
np. Weltchronik z Sankt Gallen (w wersji bardzo wysub-
telnionej, rysowanej cienkimi kreskami w przypadku
bordiur poszczególnych miniatur, lub też bliższej formie
włocławskiej, np. na tronie, fol. 11, 3v), w „pogrubionych”
formach w Weingartner Liederhandschrift, w rękopisach
wiązanych z opactwem w Engelbergu (np. Psałterz z British
Library, Ms Add 22279) [h- 23]. Zbliżony ornament można
odnaleźć również w malarstwie ściennym regionu Jeziora
Bodeńskiego, np. w kościele św. Arbogasta w Winterthur
(około 1340) 10°. Wydaje się więc, że również ten niewielki
element podkreśla związki kwater włocławskich z malar-
stwem (zwłaszcza książkowym) szeroko pojętego obszaru
południowoniemieckiego.
Omówiony powyżej materiał porównawczy to w dużej
mierze malarstwo miniaturowe. Porównywanie dzieł wyko-
nanych w dwóch różnych technikach (witrażu i miniator-
stwa) wydaje się o tyle uprawnione, że jak wielokrotnie
zwracał uwagę Gerhard Schmidt, nie należało do rzadkości
wykonywanie przez tę samą osobę iluminacji kodeksów,
małowideł ściennych oraz witraży. Za przykład posłużyć
może znany ze źródeł Wolfhard - człowiek świecki osia-
dły w klasztorze Sankt Florian, zmarły przed rokiem 1338,
określany jako vitrarius et pictor, zapewne twórca dzieł
malarstwa miniaturowego (Biblia z Suchej, około 1310),
witrażowego (kwatery z półpostaciami proroków z Lorch,
około 1330-1335) i ściennego 101.
Glasmalerei des Mittelalters, red. R. Becksmann, t. 2: Bildprogramme,
Auftraggeber, Werkstatten, Berlin 1992, s. 11-42.
98 V. Beyer, Ch. Wild-Block, F. Zschokke, Les vitraux de la cathe-
drale Notre-Dame de Strasbourg, Paris 1986 (Corpus Vitrearum
Medii Aevi France, t. ix, 1), s. 70-76. Zob. też zestawienie orna-
mentów ibidem, s. 145-147.
99 R. Becksmann, Das Jesse-Fenster aus dem spatromanischen Chor
des Freiburger Miinsters, „Zeitschrift des Deutschen Vereins fiir
Kunstwissenschaft”, t. 23,1969, s. 25-30; idem, Die Mittelalterlichen
Glasmalereien in Freiburg, s. 113-114.
100 Zob. literatura w: J. Witkowski, Szlachetna a wielce żałosna opo-
wieść 0 Panu Lancelocie z Jeziora. Dekoracja malarska wielkiej sali
wieży mieszkalnej w Siedlęcinie, Wrocław 2001, s. 49, 99 (przyp. 27).
101 G. Schmidt, Die Malerschule von St. Florian, s. 43; idem, Malerei
der Gotik, t. 1, s. 111,185-192. Na temat relacji między malarzami
wykonującymi witraże oraz iluminacje zob. H. Wentzel, Glasma-
ler und Maler im Mittelalter, „Zeitschrift fiir Kunstwissenschaft”, 3,
1949, nr 3-4, s. 53-62.
41. Synagoga, fragment kwatery witrażowej z okna prezbiterium hi,
kościół św. Ełżbiety w Marburgu (wg: D. Parello, E. Hess, Die Mittel-
alterlichen Glasmalereien in Marburg und Nordhessen, Berlin 2008
(Corpus Vitrearum Medi Aevi Deutschland, t. m, 3), il. 241)
Cykl kwater witrażowych znajdujących się w katedrze
we Włocławku nie wykazuje związków warsztatowych
z żadnym z powyżej wymienionych dzieł malarskich. Co
więcej, wydaje się, że niezmiernie trudno byłoby związać
je jednoznacznie z którymś z regionów południowonie-
mieckich, stanowiących ogólne tło dła ich cech formalnych.
Dzieła najbardziej zbliżone pod względem formalnym
do kwater w katedrze we Włocławku powstały w okresie
około 1300-1340, co jednak znamienne, ze wskazaniem
na jego początek. Nie jest jednak prawdopodobne, aby
witraże włocławskie zaczęto wykonywać przed położeniem
kamienia węgielnego pod nową katedrę w roku 1340. Ich
forma bliska jest dziełom powstałym na początku stulecia,
co można by tłumaczyć sięgnięciem do starszych wzorów,
albo też zachowawczością twórcy. Z drugiej strony, kwa-
tery włocławskie nie zawierają elementów, które wpływa-
łyby na przesunięcie ich datowania na okres późniejszy,
niż lata około 1340. W dotychczasowej literaturze pisano
niekiedy o archaicznych cechach witraży włocławskich, co
wiązano z ich południowoniemieckimi ńliacjami artystycz-
nymi. W odniesieniu do tego czasu w Bawarii oraz Austrii