DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Adamski, Jakub: Trójpromienne sklepienie w gotyckim chórze katedry krakowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0043
37
3. Katedra w Krakowie. Wnętrze chóru w trakcie konserwacji
(wg: T. Wojciechowski, Kościół katedralny, il. 13)
chowski 18, późniejsi zaś badacze starali się doprecyzować
hipotetycznie rekonstruowany przebieg prac budowla-
nych. Pietrusiński twierdził, że całe prezbiterium, wraz
ze sklepieniami w nawie głównej gotowe było już około
roku 1332, o czym miałoby świadczyć pochowanie po lewej
stronie ołtarza głównego zmarłego rok później Władysława
Łokietka, a także szybkie tempo prac w początkach wzno-
szenia katedry, poświadczone fundacją Nankerowskiej
kaplicy św. Małgorzaty w r. 1322 19. Z opinią tą zgodzili się
Crossley 20 i Węcławowicz 21, choć pozostali badacze przyj-
mowali najczęściej zwyczajowe ramy czasowe 1320-1346 22.
Bezpieczniej - a przy tym w zgodzie z wymową źródeł
pisanych - jest zatem przyjąć, że anałizowane tu sklepie-
nie powstało najpóźniej w kilkanaście miesięcy przed
18 Por. T. Wojciechowski, Kościół katedralny, s. 16.
19 J. Pietrusiński, Katedra krakowska, s. 260-262.
20 P. Crossley, The vaults ofKraków, s. 63. W swej wcześniejszej
książce, Crossley założył, że główna nawa chóru gotowa była
w początkach lat 40. xiv w., zob. P. Crossley, Gothic Architecture,
s. 30.
21 T. Węcławowicz, Gotyckie bazyliki, s. 9.
22 Por. m.in. S. Skibiński, Polskie katedry, s. 53; ostatnio M. Walczak,
Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wiel-
kiego, Kraków 2006 (Ars vetus et nova, red. W. Bałus, t. 20), s. 35,
96-97.
poświęceniem ołtarza 22 grudnia 1346 roku. Jak słusznie
stwierdził Frazik, między ukończeniem prac murarskich,
a możliwością dokonania uroczystej konsekracji, musiało
upłynąć sporo czasu, poświęconego m.in. na tynkowanie
wnętrza, szklenie okien czy wprowadzenie ufundowanej
przez Kazimierza Wielkiego dekoracji sklepienia w postaci
złoconych gwiazd 23. Wydaje się przy tym, że koncepcja
ostatecznie zrealizowanego przekrycia przęsła ołtarzowego
w chórze powstała już w początku prac budowlanych, około
roku 1320, i nie jest wynikiem zmiany pierwotnego pro-
jektu czy zatrudnienia nowego zespołu wykonawczego.
Do uargumentowania tej hipotezy powrócę w końcowej
części artykułu.
Sklepienie we wschodnim przęśle nawy prezbiterium,
jak ujął to Crossley, może być postrzegane jako najbardziej
wpływowa konfiguracja w polskiej architekturze gotyckiej,
i wedle wszelkiego prawdopodobieństwa - konstrukcja star-
sza od analogicznie ukształtowanych przykładów z Wro-
cławia czy Kwidzyna 24. Skomplikowany układ wysklepek
i obramowujących je żeber jest tyłeż nowatorski, co zaskaku-
jący - przede wszystkim ze względu na zawarcie ich w zary-
sie przęsła o regularnym, prostokątnym rzucie. Instruktywne
w tym kontekście jest porównanie z katedrą wrocławską,
gdzie przy identycznym rzucie części wschodniej nad całą
główną nawą chóru rozpięto sklepienia o jednolitym, sze-
ściodzielnym układzie. Wprawdzie w budowli tej ściana
szczytowa w swej górnej części przepruta jest pojedynczym
oknem, to jednak sama dwuosiowość elewacji nie wymu-
szała stosowania tak złożonych konstrukcji sklepiennych -
moźna sobie bowiem wyobrazić w tym miejscu przekrycie
znacznie prostsze, pięciodzielne - z pojedynczym żebrem
na osi, dowiązanym do układu krzyźujących się diagonali.
Krakowski architekt postawił przede wszystkim na walor
dekoracyjności układu, który tyłeź wiąźe się z artykulacją
ściany, co ją rozbija i dynamizuje. W przestrzennej kon-
strukcji skłepienia dominującym akcentem kompozycyjnym
jest bryła przypominająca połowę odwróconego ostrosłupa,
oparta na międzyokiennej partii ściany wschodniej. Two-
rzące ją wysklepki, wyznaczone żebrami wybiegającymi
promieniście ze środkowej służki, wyróżniają się płaską, nie-
mal pozbawioną zakrzywień powierzchnią. Silne ocienienie
narożnych pól konstrukcji uwypukla ostry, kątowy charakter
załamań płaszczyzn sklepienia, podczas gdy krótkie żebra,
wybiegające dośrodkowo ze wschodnich narożników przę-
sła, podkreślają przestrzenną dominantę „wachlarzowatej”
bryły osiowej. Walor przestrzenności i dynamizmu został
tu osiągnięty nie tylko dzięki skomplikowanemu rozrzeź-
bieniu powłoki rozpiętej nad przestrzenią ołtarzową chóru,
ale również poprzez niezaprzeczalny efekt kulisowości, uzy-
skany dzięki ujęciu centralnej „piramidy” przez wspomniane
23 Por. J. T. Frazik, Sklepienia tak zwane piastowskie, s. 132.
24 „The vaults over the exstern bay of the choir of Kraków cathedral
must be counted among the most influential configurations of
Polish Gothic architecture”; P. Crossley, The vaults ofKraków, s. 63.
Zob. też J. T. Frazik, Sklepienia tak zwane piastowskie, s. 138-141.
3. Katedra w Krakowie. Wnętrze chóru w trakcie konserwacji
(wg: T. Wojciechowski, Kościół katedralny, il. 13)
chowski 18, późniejsi zaś badacze starali się doprecyzować
hipotetycznie rekonstruowany przebieg prac budowla-
nych. Pietrusiński twierdził, że całe prezbiterium, wraz
ze sklepieniami w nawie głównej gotowe było już około
roku 1332, o czym miałoby świadczyć pochowanie po lewej
stronie ołtarza głównego zmarłego rok później Władysława
Łokietka, a także szybkie tempo prac w początkach wzno-
szenia katedry, poświadczone fundacją Nankerowskiej
kaplicy św. Małgorzaty w r. 1322 19. Z opinią tą zgodzili się
Crossley 20 i Węcławowicz 21, choć pozostali badacze przyj-
mowali najczęściej zwyczajowe ramy czasowe 1320-1346 22.
Bezpieczniej - a przy tym w zgodzie z wymową źródeł
pisanych - jest zatem przyjąć, że anałizowane tu sklepie-
nie powstało najpóźniej w kilkanaście miesięcy przed
18 Por. T. Wojciechowski, Kościół katedralny, s. 16.
19 J. Pietrusiński, Katedra krakowska, s. 260-262.
20 P. Crossley, The vaults ofKraków, s. 63. W swej wcześniejszej
książce, Crossley założył, że główna nawa chóru gotowa była
w początkach lat 40. xiv w., zob. P. Crossley, Gothic Architecture,
s. 30.
21 T. Węcławowicz, Gotyckie bazyliki, s. 9.
22 Por. m.in. S. Skibiński, Polskie katedry, s. 53; ostatnio M. Walczak,
Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wiel-
kiego, Kraków 2006 (Ars vetus et nova, red. W. Bałus, t. 20), s. 35,
96-97.
poświęceniem ołtarza 22 grudnia 1346 roku. Jak słusznie
stwierdził Frazik, między ukończeniem prac murarskich,
a możliwością dokonania uroczystej konsekracji, musiało
upłynąć sporo czasu, poświęconego m.in. na tynkowanie
wnętrza, szklenie okien czy wprowadzenie ufundowanej
przez Kazimierza Wielkiego dekoracji sklepienia w postaci
złoconych gwiazd 23. Wydaje się przy tym, że koncepcja
ostatecznie zrealizowanego przekrycia przęsła ołtarzowego
w chórze powstała już w początku prac budowlanych, około
roku 1320, i nie jest wynikiem zmiany pierwotnego pro-
jektu czy zatrudnienia nowego zespołu wykonawczego.
Do uargumentowania tej hipotezy powrócę w końcowej
części artykułu.
Sklepienie we wschodnim przęśle nawy prezbiterium,
jak ujął to Crossley, może być postrzegane jako najbardziej
wpływowa konfiguracja w polskiej architekturze gotyckiej,
i wedle wszelkiego prawdopodobieństwa - konstrukcja star-
sza od analogicznie ukształtowanych przykładów z Wro-
cławia czy Kwidzyna 24. Skomplikowany układ wysklepek
i obramowujących je żeber jest tyłeż nowatorski, co zaskaku-
jący - przede wszystkim ze względu na zawarcie ich w zary-
sie przęsła o regularnym, prostokątnym rzucie. Instruktywne
w tym kontekście jest porównanie z katedrą wrocławską,
gdzie przy identycznym rzucie części wschodniej nad całą
główną nawą chóru rozpięto sklepienia o jednolitym, sze-
ściodzielnym układzie. Wprawdzie w budowli tej ściana
szczytowa w swej górnej części przepruta jest pojedynczym
oknem, to jednak sama dwuosiowość elewacji nie wymu-
szała stosowania tak złożonych konstrukcji sklepiennych -
moźna sobie bowiem wyobrazić w tym miejscu przekrycie
znacznie prostsze, pięciodzielne - z pojedynczym żebrem
na osi, dowiązanym do układu krzyźujących się diagonali.
Krakowski architekt postawił przede wszystkim na walor
dekoracyjności układu, który tyłeź wiąźe się z artykulacją
ściany, co ją rozbija i dynamizuje. W przestrzennej kon-
strukcji skłepienia dominującym akcentem kompozycyjnym
jest bryła przypominająca połowę odwróconego ostrosłupa,
oparta na międzyokiennej partii ściany wschodniej. Two-
rzące ją wysklepki, wyznaczone żebrami wybiegającymi
promieniście ze środkowej służki, wyróżniają się płaską, nie-
mal pozbawioną zakrzywień powierzchnią. Silne ocienienie
narożnych pól konstrukcji uwypukla ostry, kątowy charakter
załamań płaszczyzn sklepienia, podczas gdy krótkie żebra,
wybiegające dośrodkowo ze wschodnich narożników przę-
sła, podkreślają przestrzenną dominantę „wachlarzowatej”
bryły osiowej. Walor przestrzenności i dynamizmu został
tu osiągnięty nie tylko dzięki skomplikowanemu rozrzeź-
bieniu powłoki rozpiętej nad przestrzenią ołtarzową chóru,
ale również poprzez niezaprzeczalny efekt kulisowości, uzy-
skany dzięki ujęciu centralnej „piramidy” przez wspomniane
23 Por. J. T. Frazik, Sklepienia tak zwane piastowskie, s. 132.
24 „The vaults over the exstern bay of the choir of Kraków cathedral
must be counted among the most influential configurations of
Polish Gothic architecture”; P. Crossley, The vaults ofKraków, s. 63.
Zob. też J. T. Frazik, Sklepienia tak zwane piastowskie, s. 138-141.