DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Krasny, Piotr: Principes, praedecessores et praeceptores nostri: nowy wizerunek młodzieńczych świętych władców w sztuce Europy Środkowej w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0172
166
i broń 73. Takie rozwiązanie ikonograficzne powtarzano cza-
sem wiernie w xvn wieku, ale zdarzały się też jego znaczące
modyfikacje, których wymowę możemy odczytać precy-
zyjnie w kontekście nowożytnej ikonografii św. Emeryka
i św. Kazimierza, kształtującej ideał świętego - wzorca
łagodności i powściągliwości.
Na szczególne zainteresowanie zasługuje zatem ikona,
ukazująca św. św. Włodzimierza, Borysa i Gleba [il. 18],
pochodząca z cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego
w Ratnie 74, niewielkim miasteczku i siedzibie starostwa na
wschodnich krańcach ziemi chełmskiej 75. W obrazie tym
ukazano ruskich władców jako delikatnych młodzieńców,
przyodzianych w długie żupany i skórzane buty z barwionej
na żółto skóry. Chrzciciel Rusi nosi ponadto kontusz bez
wylotów podbity gronostajowym futrem, a jego synowie -
delie z futrzanymi kołnierzami i podbiciem. Właśnie takie
szaty przywdziewała powszechnie szlachta ruska w Rze-
czypospolitej około połowy wieku xvn 76, a więc w czasie,
na który należy datować ikonę o złoconym tle, wytłacza-
nym w ornament roślinny z elementami małżowinowymi.
W ikonie z Ratna mamy więc do czynienia z ostentacyjną
aktualizacją, zmierzającą - zdaniem Inny Parchomienko -
do zaprezentowania Włodzimierza, Borysa i Gleba jako
„narodowych świętych, co miało szczególne znaczenie ze
względu na rozbudzenie ruchu wyzwoleńczego na Ukra-
inie” podczas powstania Chmielnickiego i właśnie dłatego
„święci są odziani w kozackie kontusze i żupany” 77.
Owa efektowna konstatacja jest - jak się wydaje - prze-
sadnie jednoznaczna. Szaty św. Włodzimierza i jego synów
przypominają rzeczywiście stroje noszone w połowie wieku
xvii przez starszyznę kozacką, ałe nie możemy zapomi-
nać, że taki kostium zapożyczyła ona od szlachty polskiej 78.
Trudno zatem przypuszczać, żeby Rusini dla podkreślenia
narodowości swojego patrona wybrali kostium kojarzony
z narodem, od którego przede wszystkim chcieli się odróż-
nić. Bardziej prawdopodobne jest to, że za pomocą żupa-
nów, kontuszy i delii chcieli podkreślić wyjątkowo wysoką
pozycję społeczną swoich świętych, ponieważ szaty te były
w Rzeczypospolitej raczej oznaką przynależności do elity
73 L. Reau, Iconographie de Yart chretien, t. 3, cz. 3, Paris 1959, s. 1335;
U. Knoben, Vladimir von Kiev, [w:] Lexikon der christlichen Ikono-
graphie, t. 8, red. W. Braunfels, Rom 1976, szp. 583, il. na szp. 584;
O. <t>. CnflOP, Eopuc i Lnió, [w:] Mucmeąmeo YKpaiHU. Gnu,UKno-
nedin, 1.1, Kmib 1995, s. 236.
74 I. FIapxomehko, Cenmi BonoduMup, Eopuc ma Enió, [w:] Uledeepu
yKpambKOZO iKononucy xii-xix cm., Kmib 1999, s. 33; A. Mejibhhk,
71. H/iehoba, ykpaiHCbKuu iKOHonucb XII—xix cm. 3 KoneKąii hxmy,
Kmib 2004, s. 218.
75 Zob. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-
wiańskich, t. 9, Warszawa 1888, s. 542-543.
76 II. Bejieukmm, YKpauHCKax nopmpemnan ncueonucb xvii-xvm ee.,
JleHMHrpan 1981, s. 82-84, il. 74.
77 IIapxomehko, Cenmi Bonoduuup, s. 33.
78 I. Turnau, History ofDress in Central and Eastern Europe from
the Sixteenth to the Eighteenth Century, Warszawa 1991, s. 116.
społecznej, niż do któregoś z jej narodów 79. Jest też niemal
pewne, że za pomocą ubioru, zgodnego z aktualną modą,
starano się przybliżyć św. Włodzimierza i jego synów wier-
nym żyjącym pięć wieków po ich śmierci.
Niezależnie od tych przypuszczeń trzeba jednak stwier-
dzić, że modernizacja wizerunku Borysa i Gleba dokonała
się w podobny sposób i przyniosła podobne rezultaty, jak
stało się to nieco wcześniej w przypadku Emeryka. Uwadze
ruskich duchownych (zaznajomionych z katolicką hagio-
grafią m.in. za pośrednictwem Żywotów świętych Piotra
Skargi 80) nie uszedł zapewne fakt, że młodzi książęta
Węgier i Rusi żyli w tym samym czasie i doszli do świętości
w podobny sposób. Ową ideową więź umacniały węgier-
skie wątki w biografii św. Borysa, odnotowane w Pateryku
kijowskim, wydanym kilkakrotnie w xvn stuleciu i bar-
dzo popularnym wśród ruskich wyznawców prawosławia 81.
W dziele tym można wyczytać, że najbliższymi sługami
ruskiego księcia byli dwaj bracia Węgrzy, Jerzy i Mojżesz.
Pierwszy z nich zginął wraz z Borysem w trakcie zamachu
Świętopełka, drugi zaś ocalał, zaświadczył o tej zbrodni,
a później zasłynął jako świątobliwy mnich ławry Peczer-
skiej 82. Sporo przesłanek mogło więc zasugerować reforma-
torom ruskiego prawosławia wykorzystanie zaktualizowanej
ikonografii św. Emeryka jako wzoru dla nowego sposobu
ukazywania Borysa i Gleba, zwłaszcza że narodowy ubiór
węgierskiego księcia prezentował się niemał identycznie jak
ówczesny kostium możnych Rusinów. Dzięki tej przemianie
młodzi książęta, wybrani na patronów Rusi u progu jej
chrześcijańskiej historii, mogłi rozbudzać dumę narodową
także wśród Rusinów, określającymi z wielkim trudem
swoją tożsamość w czasach nowożytnych.
Zmodernizowane wizerunki św. św. Borysa i Gleba
pojawiały się również w rycinach, wydawanych w dru-
karni ławry Peczerskiej na przełomie xvn i xvm wieku,
czyli w czasie, kiedy Kijów znajdował się pod władzą Rosji.
Ostentacyjnym wyrazem ścisłego sojuszu ruskiego prawosła-
wia z nowymi władcami był miedzioryt Iwana Szczyrskiego
ku czci Jana Obidowskiego [il. 19], ukazujący dwugłowego
79 I. Turnau, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa
1991, s. 149-150. O chętnym i powszechnym przyjmowaniu przez
szlachtę ruską wszelkich polskich atrybutów „szlacheckości” pisze
m.in. M. Smorąg-Różycka, Integracyjna rola sztuki w dobie unii
brzeskiej, „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze”, 5-6,1997, s. 152-153.
80 R. Łużny, Komentarze, [w:] Słowo 0 Bogu i człowieku. Myśl religijna
Słowian Wschodnich doby staroruskiej, opr. R. Łużny, Kraków 1995,
s. 269.
81 A. TKyKOBCbKMh, Ylempo Mozuna u numamn ednocmu IjepKoe, Kmib
1997, s. 103,123,125; W. Deluga, Grafika z kręgu Ławry Pieczarskiej
i Akademii Mohylańskiej xvii i xvm wieku, Kraków 2003, s. 3.
82 Pateryk Kijowsko-Pieczerski czyli opowieść 0 świętych ojcach w Pie-
czarach kijowskich położonych, przeł. L. Nodzyńska, Wrocław 1993,
s. 216. Zob. też G. Ruzsa, Magyar szentek az ortodox muveszetben,
[w:] Magyarszentek tisztelete, s. 89-95; D. O’Neill, Holiness Mar-
ginalized Christian. Devotion for Distinctive People, Victoria 2010,
s. 97-98.
i broń 73. Takie rozwiązanie ikonograficzne powtarzano cza-
sem wiernie w xvn wieku, ale zdarzały się też jego znaczące
modyfikacje, których wymowę możemy odczytać precy-
zyjnie w kontekście nowożytnej ikonografii św. Emeryka
i św. Kazimierza, kształtującej ideał świętego - wzorca
łagodności i powściągliwości.
Na szczególne zainteresowanie zasługuje zatem ikona,
ukazująca św. św. Włodzimierza, Borysa i Gleba [il. 18],
pochodząca z cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego
w Ratnie 74, niewielkim miasteczku i siedzibie starostwa na
wschodnich krańcach ziemi chełmskiej 75. W obrazie tym
ukazano ruskich władców jako delikatnych młodzieńców,
przyodzianych w długie żupany i skórzane buty z barwionej
na żółto skóry. Chrzciciel Rusi nosi ponadto kontusz bez
wylotów podbity gronostajowym futrem, a jego synowie -
delie z futrzanymi kołnierzami i podbiciem. Właśnie takie
szaty przywdziewała powszechnie szlachta ruska w Rze-
czypospolitej około połowy wieku xvn 76, a więc w czasie,
na który należy datować ikonę o złoconym tle, wytłacza-
nym w ornament roślinny z elementami małżowinowymi.
W ikonie z Ratna mamy więc do czynienia z ostentacyjną
aktualizacją, zmierzającą - zdaniem Inny Parchomienko -
do zaprezentowania Włodzimierza, Borysa i Gleba jako
„narodowych świętych, co miało szczególne znaczenie ze
względu na rozbudzenie ruchu wyzwoleńczego na Ukra-
inie” podczas powstania Chmielnickiego i właśnie dłatego
„święci są odziani w kozackie kontusze i żupany” 77.
Owa efektowna konstatacja jest - jak się wydaje - prze-
sadnie jednoznaczna. Szaty św. Włodzimierza i jego synów
przypominają rzeczywiście stroje noszone w połowie wieku
xvii przez starszyznę kozacką, ałe nie możemy zapomi-
nać, że taki kostium zapożyczyła ona od szlachty polskiej 78.
Trudno zatem przypuszczać, żeby Rusini dla podkreślenia
narodowości swojego patrona wybrali kostium kojarzony
z narodem, od którego przede wszystkim chcieli się odróż-
nić. Bardziej prawdopodobne jest to, że za pomocą żupa-
nów, kontuszy i delii chcieli podkreślić wyjątkowo wysoką
pozycję społeczną swoich świętych, ponieważ szaty te były
w Rzeczypospolitej raczej oznaką przynależności do elity
73 L. Reau, Iconographie de Yart chretien, t. 3, cz. 3, Paris 1959, s. 1335;
U. Knoben, Vladimir von Kiev, [w:] Lexikon der christlichen Ikono-
graphie, t. 8, red. W. Braunfels, Rom 1976, szp. 583, il. na szp. 584;
O. <t>. CnflOP, Eopuc i Lnió, [w:] Mucmeąmeo YKpaiHU. Gnu,UKno-
nedin, 1.1, Kmib 1995, s. 236.
74 I. FIapxomehko, Cenmi BonoduMup, Eopuc ma Enió, [w:] Uledeepu
yKpambKOZO iKononucy xii-xix cm., Kmib 1999, s. 33; A. Mejibhhk,
71. H/iehoba, ykpaiHCbKuu iKOHonucb XII—xix cm. 3 KoneKąii hxmy,
Kmib 2004, s. 218.
75 Zob. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-
wiańskich, t. 9, Warszawa 1888, s. 542-543.
76 II. Bejieukmm, YKpauHCKax nopmpemnan ncueonucb xvii-xvm ee.,
JleHMHrpan 1981, s. 82-84, il. 74.
77 IIapxomehko, Cenmi Bonoduuup, s. 33.
78 I. Turnau, History ofDress in Central and Eastern Europe from
the Sixteenth to the Eighteenth Century, Warszawa 1991, s. 116.
społecznej, niż do któregoś z jej narodów 79. Jest też niemal
pewne, że za pomocą ubioru, zgodnego z aktualną modą,
starano się przybliżyć św. Włodzimierza i jego synów wier-
nym żyjącym pięć wieków po ich śmierci.
Niezależnie od tych przypuszczeń trzeba jednak stwier-
dzić, że modernizacja wizerunku Borysa i Gleba dokonała
się w podobny sposób i przyniosła podobne rezultaty, jak
stało się to nieco wcześniej w przypadku Emeryka. Uwadze
ruskich duchownych (zaznajomionych z katolicką hagio-
grafią m.in. za pośrednictwem Żywotów świętych Piotra
Skargi 80) nie uszedł zapewne fakt, że młodzi książęta
Węgier i Rusi żyli w tym samym czasie i doszli do świętości
w podobny sposób. Ową ideową więź umacniały węgier-
skie wątki w biografii św. Borysa, odnotowane w Pateryku
kijowskim, wydanym kilkakrotnie w xvn stuleciu i bar-
dzo popularnym wśród ruskich wyznawców prawosławia 81.
W dziele tym można wyczytać, że najbliższymi sługami
ruskiego księcia byli dwaj bracia Węgrzy, Jerzy i Mojżesz.
Pierwszy z nich zginął wraz z Borysem w trakcie zamachu
Świętopełka, drugi zaś ocalał, zaświadczył o tej zbrodni,
a później zasłynął jako świątobliwy mnich ławry Peczer-
skiej 82. Sporo przesłanek mogło więc zasugerować reforma-
torom ruskiego prawosławia wykorzystanie zaktualizowanej
ikonografii św. Emeryka jako wzoru dla nowego sposobu
ukazywania Borysa i Gleba, zwłaszcza że narodowy ubiór
węgierskiego księcia prezentował się niemał identycznie jak
ówczesny kostium możnych Rusinów. Dzięki tej przemianie
młodzi książęta, wybrani na patronów Rusi u progu jej
chrześcijańskiej historii, mogłi rozbudzać dumę narodową
także wśród Rusinów, określającymi z wielkim trudem
swoją tożsamość w czasach nowożytnych.
Zmodernizowane wizerunki św. św. Borysa i Gleba
pojawiały się również w rycinach, wydawanych w dru-
karni ławry Peczerskiej na przełomie xvn i xvm wieku,
czyli w czasie, kiedy Kijów znajdował się pod władzą Rosji.
Ostentacyjnym wyrazem ścisłego sojuszu ruskiego prawosła-
wia z nowymi władcami był miedzioryt Iwana Szczyrskiego
ku czci Jana Obidowskiego [il. 19], ukazujący dwugłowego
79 I. Turnau, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa
1991, s. 149-150. O chętnym i powszechnym przyjmowaniu przez
szlachtę ruską wszelkich polskich atrybutów „szlacheckości” pisze
m.in. M. Smorąg-Różycka, Integracyjna rola sztuki w dobie unii
brzeskiej, „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze”, 5-6,1997, s. 152-153.
80 R. Łużny, Komentarze, [w:] Słowo 0 Bogu i człowieku. Myśl religijna
Słowian Wschodnich doby staroruskiej, opr. R. Łużny, Kraków 1995,
s. 269.
81 A. TKyKOBCbKMh, Ylempo Mozuna u numamn ednocmu IjepKoe, Kmib
1997, s. 103,123,125; W. Deluga, Grafika z kręgu Ławry Pieczarskiej
i Akademii Mohylańskiej xvii i xvm wieku, Kraków 2003, s. 3.
82 Pateryk Kijowsko-Pieczerski czyli opowieść 0 świętych ojcach w Pie-
czarach kijowskich położonych, przeł. L. Nodzyńska, Wrocław 1993,
s. 216. Zob. też G. Ruzsa, Magyar szentek az ortodox muveszetben,
[w:] Magyarszentek tisztelete, s. 89-95; D. O’Neill, Holiness Mar-
ginalized Christian. Devotion for Distinctive People, Victoria 2010,
s. 97-98.