DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Utzig, Joanna; Pajor, Piotr: „Godny miana katedry”: o genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0021
21
Inicjatywę należy przypisać ówczesnemu biskupowi ku-
jawskiemu, Maciejowi z Gołańczy. Jan Długosz w Rocz-
nikach przekazał datę położenia kamienia węgielnego
pod budowę nowej świątyni - miało to nastąpić 25 marca
1340 r. 20 W roku 1350 erygowano i uposażono ołtarz śś. Ja-
nów i Andrzeja 21, zaś w 1356 r. ołtarz Panny Marii („Beatae
Mariae Virginis ad planctum”) 22. Ponadto Długosz opisał
fundację katedry także w innym ze swoich dzieł, żywocie
biskupa Macieja. Zawarte tam informacje jednak nieco
odbiegają od tych z Roczników. Według żywotu, niemal
zupełnie niewykorzystanego w badaniach historyczno-
-artystycznych 23, „Hic [Maciej] Anno Domini Millesimo
tricentesimo quadragesimo, angustiam antiquae ecclesiae
Wladislaviensis pertaesus, novam ecclesiam in medio
civitatis antiquae Wladislaviensis, quae in hanc diem
perseverat, fundavit et a fundamentis chorum, sacristiam
et thesaurum sive capitulare, corpus vero eiusdem eccle-
siae Anno Domini Millesimo tricentesimo quinquagesi-
mo octavo fundare et murare coepit” 24. Długosz przyjął
więc, niewątpliwie błędnie, że powodem wybudowania
nowej katedry było to, że jej stara i ciasna poprzedniczka
sprzykrzyła się biskupowi. Kronikarz podał zarówno datę
położenia kamienia węgielnego pod nowy kościół, która
jednocześnie określa początek budowy jego wschodniej
części (1340), jak i rozpoczęcia budowy korpusu (1358).
Druga z tych dat nie jest poświadczona w żadnym innym
znanym źródle i nie została powtórzona przez samego
Długosza. Badacze przeważnie przyjmowali, że korpus
budowany był dopiero od czasów biskupa Zbyluta z Go-
łańczy (a więc od ok. 1364 r.), jednocześnie zakładając,
że wschodnia część kościoła musiała być gotowa w mo-
mencie śmierci Macieja, który spoczął w południowym
aneksie przy prezbiterium 25. Jednak wydaje się, że nie
ma powodu traktować tej daty jako ścisłego terminus ad
ąuem, bowiem biskup mógł zostać pochowany w nie-
ukończonym jeszcze kościele lub też jakiś czas po zakoń-
czeniu prac nad prezbiterium. Jeżeli uznać podaną przez
pontificum ab antiąuissimis inde temporibus usąue ad annum 1506,
t. 2, cz. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Varsaviae 1848,
nr CCXLIX, s. 242).
20 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki, s. 270 (jak w przyp. 1).
21 Codex diplomaticus, nr CCXCI, s. 287-289 (jak w przyp. 19).
22 Monumenta historica Dioecesis Wladislaviensis, 1.18, Wladislaviae
1899, s. 41. Lokalizacja obu ołtarzy jest nieznana, należy jednak
brać pod uwagę, że przynajmniej jeden z nich mógł znajdować się
w aneksie przy prezbiterium.
23 Wyjątek stanowi nota katalogowa M. Machowskiego i A. Wło-
darka (Włocławek, s. 258 [jakwprzyp. 8]).
24 J. Długosz, Vitae episcoporum Vladislaviensium, [w:] Joannis
Długosz senioris canonici Cracoviensis Opera omnia, t. 1, oprac.
I. Polkowski, Ż. Pauli, Kraków 1887, s. 529. Uprzejmie dziękujemy
dr hab. Markowi Janickiemu z Uniwersytetu Warszawskiego za
wyjaśnienie naszych wątpliwości odnośnie do tłumaczenia tego
fragmentu.
25 Ostatnio: J. Kowalski, Der Dom in Leslau/Włocławek, s. 298-302
(jakwprzyp. 7).
Długosza datę 1358 za wiarygodną, można założyć, że
w momencie śmierci Macieja budowa katedry była zde-
cydowanie bardziej zaawansowana, niż się przeważnie
przyjmuje, oraz że prace przebiegały w sposób płynny, bez
wyraźnej cezury. Budowę kościoła kontynuował następ-
ca Macieja, jego bratanek Zbylut z Gołańczy, sprawujący
urząd w latach 1364-1383. Za jego czasów kościół został
zapewne ukończony w przeważającej części, biskup dbał
również o jego wyposażenie 26. W roku 1392 odnotowano
wydatki na pokrycie dachu 27. Konsekracja całego kościoła
nastąpiła w roku 1411, kiedy biskupem kujawskim był Jan
Kropidło. W XV i XVI w. trwały prace nad masywem wie-
żowym, a także budowa kaplic bocznych.
W ostatniej ćwierci XIX w. podjęto decyzję o poddaniu
kościoła kompleksowej renowacji, która miała nadać mu
bardziej monumentalny, ale także bardziej spójny, „gotyc-
ki” charakter. W pierwszym etapie prac, prowadzonych
przez Tadeusza Stryjeńskiego, skoncentrowano się przede
wszystkim na „udostojnieniu” fasadypoprzeznadbudowę
wież, których górne partie miały uzyskać formę ośmio-
boczną. Poważne trudności konstrukcyjne wymusiły
jednak zmianę projektu, a następnie również architek-
ta (w 1891 r.). Dalsze prace przy przebudowie katedry
prowadził Konstanty Wojciechowski 28. Kompleksowe
działania polegały zarówno na wybudowaniu nowych
elementów (górne partie wież, kruchta zachodnia, kilka
kaplic), jak również na wymianie lub dodaniu licznych
elementów artykulacji i dekoracji, zwłaszcza we wnętrzu,
co spowodowało zatarcie jego pierwotnego charakteru
(np. wymiana maswerków, zworników, wprowadzenie
nisz baldachimowych w prezbiterium). Usunięto rów-
nież dużą część nowożytnego wyposażenia. Regotyzacja
26 O przedsięwzięciach biskupa informuje Kronika Janka z Czarn-
kowa: „Iste enim felix episcopus ecclesiae suae bona structuris
satis sumptuosis mirifice decoravit; thesauros quoque in vasis ar-
genteis et aureis tam pro ornatu ecclesiae quam mensae episco-
palis ac ornatum pro cultu divino pertinentem, libros et pecunias
satis abunde et prae omnibus suis antecessoribus in manibus sui
capituli provide reliquit” (Monumenta Poloniae Historica. Pomni-
ki dziejowe Polski, t. 2, wyd. A. Bielowski, Lwów 1872, s. 744).
27 Na ten temat zob. dalej, przyp. 63.
28 Restauracja ta wzbudziła kontrowersje i polemikę na łamach pra-
sy, zob. S. Tomkowicz, T. Stryjeński, Z. Hendel, S. Odrzy-
wolski, W sprawie starych budynków, „Tygodnik Illustrowany”,
9,1902, nr 41, s. 802; iidem, W odpowiedzi pp. Wojciechowskiemu
i Szyllerowi, „Tygodnik Illustrowany”, 9,1902, nr 52, s. 1035-1036;
K. Wojciechowski, Polemika w sprawie starych budynków, „Ty-
godnik Illustrowany”, 9,1902, nr 43, s. 856-857; K. Wojciechow-
ski, S. Szyller, Ostatnie słowo w sprawie starych budynków, „Ty-
godnik Illustrowany”, 10,1903, nr 10, s. 199; a także: J. R Grajnert,
„Zagadnienie przebudowy katedry włocławskiej w końcu XIX w.”,
mps, UMK Toruń 1957. Przebieg konserwacji oraz ponowną kon-
sekrację katedry zrelacjonował Stanisław Chodyński (Kościół ka-
tedralny we Włocławku (Z powodu jego konsekracji d. 10 maja
r. b.), „Przegląd Katolicki”, 24,1896, nr 22, s. 337-339; nr 24, s. 369-
-372; nr 25, s. 386-389).
Inicjatywę należy przypisać ówczesnemu biskupowi ku-
jawskiemu, Maciejowi z Gołańczy. Jan Długosz w Rocz-
nikach przekazał datę położenia kamienia węgielnego
pod budowę nowej świątyni - miało to nastąpić 25 marca
1340 r. 20 W roku 1350 erygowano i uposażono ołtarz śś. Ja-
nów i Andrzeja 21, zaś w 1356 r. ołtarz Panny Marii („Beatae
Mariae Virginis ad planctum”) 22. Ponadto Długosz opisał
fundację katedry także w innym ze swoich dzieł, żywocie
biskupa Macieja. Zawarte tam informacje jednak nieco
odbiegają od tych z Roczników. Według żywotu, niemal
zupełnie niewykorzystanego w badaniach historyczno-
-artystycznych 23, „Hic [Maciej] Anno Domini Millesimo
tricentesimo quadragesimo, angustiam antiquae ecclesiae
Wladislaviensis pertaesus, novam ecclesiam in medio
civitatis antiquae Wladislaviensis, quae in hanc diem
perseverat, fundavit et a fundamentis chorum, sacristiam
et thesaurum sive capitulare, corpus vero eiusdem eccle-
siae Anno Domini Millesimo tricentesimo quinquagesi-
mo octavo fundare et murare coepit” 24. Długosz przyjął
więc, niewątpliwie błędnie, że powodem wybudowania
nowej katedry było to, że jej stara i ciasna poprzedniczka
sprzykrzyła się biskupowi. Kronikarz podał zarówno datę
położenia kamienia węgielnego pod nowy kościół, która
jednocześnie określa początek budowy jego wschodniej
części (1340), jak i rozpoczęcia budowy korpusu (1358).
Druga z tych dat nie jest poświadczona w żadnym innym
znanym źródle i nie została powtórzona przez samego
Długosza. Badacze przeważnie przyjmowali, że korpus
budowany był dopiero od czasów biskupa Zbyluta z Go-
łańczy (a więc od ok. 1364 r.), jednocześnie zakładając,
że wschodnia część kościoła musiała być gotowa w mo-
mencie śmierci Macieja, który spoczął w południowym
aneksie przy prezbiterium 25. Jednak wydaje się, że nie
ma powodu traktować tej daty jako ścisłego terminus ad
ąuem, bowiem biskup mógł zostać pochowany w nie-
ukończonym jeszcze kościele lub też jakiś czas po zakoń-
czeniu prac nad prezbiterium. Jeżeli uznać podaną przez
pontificum ab antiąuissimis inde temporibus usąue ad annum 1506,
t. 2, cz. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Varsaviae 1848,
nr CCXLIX, s. 242).
20 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki, s. 270 (jak w przyp. 1).
21 Codex diplomaticus, nr CCXCI, s. 287-289 (jak w przyp. 19).
22 Monumenta historica Dioecesis Wladislaviensis, 1.18, Wladislaviae
1899, s. 41. Lokalizacja obu ołtarzy jest nieznana, należy jednak
brać pod uwagę, że przynajmniej jeden z nich mógł znajdować się
w aneksie przy prezbiterium.
23 Wyjątek stanowi nota katalogowa M. Machowskiego i A. Wło-
darka (Włocławek, s. 258 [jakwprzyp. 8]).
24 J. Długosz, Vitae episcoporum Vladislaviensium, [w:] Joannis
Długosz senioris canonici Cracoviensis Opera omnia, t. 1, oprac.
I. Polkowski, Ż. Pauli, Kraków 1887, s. 529. Uprzejmie dziękujemy
dr hab. Markowi Janickiemu z Uniwersytetu Warszawskiego za
wyjaśnienie naszych wątpliwości odnośnie do tłumaczenia tego
fragmentu.
25 Ostatnio: J. Kowalski, Der Dom in Leslau/Włocławek, s. 298-302
(jakwprzyp. 7).
Długosza datę 1358 za wiarygodną, można założyć, że
w momencie śmierci Macieja budowa katedry była zde-
cydowanie bardziej zaawansowana, niż się przeważnie
przyjmuje, oraz że prace przebiegały w sposób płynny, bez
wyraźnej cezury. Budowę kościoła kontynuował następ-
ca Macieja, jego bratanek Zbylut z Gołańczy, sprawujący
urząd w latach 1364-1383. Za jego czasów kościół został
zapewne ukończony w przeważającej części, biskup dbał
również o jego wyposażenie 26. W roku 1392 odnotowano
wydatki na pokrycie dachu 27. Konsekracja całego kościoła
nastąpiła w roku 1411, kiedy biskupem kujawskim był Jan
Kropidło. W XV i XVI w. trwały prace nad masywem wie-
żowym, a także budowa kaplic bocznych.
W ostatniej ćwierci XIX w. podjęto decyzję o poddaniu
kościoła kompleksowej renowacji, która miała nadać mu
bardziej monumentalny, ale także bardziej spójny, „gotyc-
ki” charakter. W pierwszym etapie prac, prowadzonych
przez Tadeusza Stryjeńskiego, skoncentrowano się przede
wszystkim na „udostojnieniu” fasadypoprzeznadbudowę
wież, których górne partie miały uzyskać formę ośmio-
boczną. Poważne trudności konstrukcyjne wymusiły
jednak zmianę projektu, a następnie również architek-
ta (w 1891 r.). Dalsze prace przy przebudowie katedry
prowadził Konstanty Wojciechowski 28. Kompleksowe
działania polegały zarówno na wybudowaniu nowych
elementów (górne partie wież, kruchta zachodnia, kilka
kaplic), jak również na wymianie lub dodaniu licznych
elementów artykulacji i dekoracji, zwłaszcza we wnętrzu,
co spowodowało zatarcie jego pierwotnego charakteru
(np. wymiana maswerków, zworników, wprowadzenie
nisz baldachimowych w prezbiterium). Usunięto rów-
nież dużą część nowożytnego wyposażenia. Regotyzacja
26 O przedsięwzięciach biskupa informuje Kronika Janka z Czarn-
kowa: „Iste enim felix episcopus ecclesiae suae bona structuris
satis sumptuosis mirifice decoravit; thesauros quoque in vasis ar-
genteis et aureis tam pro ornatu ecclesiae quam mensae episco-
palis ac ornatum pro cultu divino pertinentem, libros et pecunias
satis abunde et prae omnibus suis antecessoribus in manibus sui
capituli provide reliquit” (Monumenta Poloniae Historica. Pomni-
ki dziejowe Polski, t. 2, wyd. A. Bielowski, Lwów 1872, s. 744).
27 Na ten temat zob. dalej, przyp. 63.
28 Restauracja ta wzbudziła kontrowersje i polemikę na łamach pra-
sy, zob. S. Tomkowicz, T. Stryjeński, Z. Hendel, S. Odrzy-
wolski, W sprawie starych budynków, „Tygodnik Illustrowany”,
9,1902, nr 41, s. 802; iidem, W odpowiedzi pp. Wojciechowskiemu
i Szyllerowi, „Tygodnik Illustrowany”, 9,1902, nr 52, s. 1035-1036;
K. Wojciechowski, Polemika w sprawie starych budynków, „Ty-
godnik Illustrowany”, 9,1902, nr 43, s. 856-857; K. Wojciechow-
ski, S. Szyller, Ostatnie słowo w sprawie starych budynków, „Ty-
godnik Illustrowany”, 10,1903, nr 10, s. 199; a także: J. R Grajnert,
„Zagadnienie przebudowy katedry włocławskiej w końcu XIX w.”,
mps, UMK Toruń 1957. Przebieg konserwacji oraz ponowną kon-
sekrację katedry zrelacjonował Stanisław Chodyński (Kościół ka-
tedralny we Włocławku (Z powodu jego konsekracji d. 10 maja
r. b.), „Przegląd Katolicki”, 24,1896, nr 22, s. 337-339; nr 24, s. 369-
-372; nr 25, s. 386-389).