DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Pajor, Piotr; Utzig, Joanna: „Godny miana katedry”: o genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0026
26
14. Toruń, kościół św. Jakuba, widok elewacji nawy głównej. Fot.
P. Pajor
od smukłej włocławskiej bazyliki z niezwykle wysoką
kondygnacją okienną. Trzeba nadto dodać, że omawianą
postać katedra w Kwidzynie zyskała w przeciągu drugiej
połowy XIV w., toteż rozpatrywanie jej zachodniej części
jako wzoru dla włocławskiego korpusu nawowego, reali-
zowanego w tym samym czasie, jest raczej karkołomne 35.
Z zagadnieniem tym wiąże się też powtarzana przez
wszystkich badaczy teza o „niekatedralnym” charakterze
jednonawowego prezbiterium z apsydą 5/8. Trzeba jed-
nak zauważyć, że budowę włocławskiego chóru zaczęto
wcześniej niż analogicznych struktur w Gnieźnie czy
Pradze, a jedynymi środkowoeuropejskimi realizacjami
układu wielobocznej apsydy z obejściem były katedry
w Magdeburgu i Schwerinie, a także odleglejsze przykła-
dy węgierskie; podzielone są natomiast zdania co do re-
konstrukcji trzynastowiecznego chóru w Poznaniu 36. Nie
35 L. Krantz-Domasłowska, Katedra w Kwidzynie, Toruń 1999,
s. 39-42; natomiast wydłużony, zamknięty wielobocznie chór,
pierwotnie niepodzielony na kondygnacje, wznoszono może już
od lat 20.
36 Chór wzniesiony przez biskupa Boguchwała niewątpliwie za-
mknięty był wielobocznie; niektórzy badacze (np. M. Kutzner,
Architektura, [w:] Dzieje Wielkopolski, 1.1, red. J. Topolski, Poznań
1969, s. 376; idem, Wielkopolska, Kujawy, s. 160 [jak wprzyp. 12])
już dawniej sądzili, że otaczało go ponadto obejście. Wydaje się,
że tezę tę wzmacnia odkrycie w murach obecnych kaplic promie-
nistych partii wykonanych w wątku wendyjskim (zob. W. Gałka,
zdecydowano się też na naśladowanie modelu wrocław-
sko-krakowskiego, z prostym zamknięciem i obejściem
ortogonalnym, który jednak także jest dość odległy od
francuskiego modelu katedralnego 37. Tym niemniej więk-
szość funkcjonujących wówczas kościołów katedralnych
na wielkim obszarze Europy Środkowej i Północnej była
wyposażona w zamknięte prostokątnie lub wielobocznie
chóry bez obejścia; dotyczy to saskich katedr w Pader-
born, Naumburgu czy Miśni, kościołów w Ratzeburgu,
Ołomuńcu 38, Erfurcie, Brandenburgu, Havelbergu, wszys-
tkich katedr krzyżackich, a wreszcie najważniejszej świąty-
ni północnego wschodu, archikatedry w Rydze. Wydłu-
żony chór jednonawowy był więc, niezależnie od swojej
genezy, zadomowiony także w architekturze katedralnej
szeroko rozumianego regionu, a obejściowe chevet, dziś
kojarzone jako „właściwa” forma katedralna, w żadnym
razie nie było w tych stronach normą. Zasadne wydaje
się więc pytanie, czy rozpatrywanie architektury katedry
peryferyjnej diecezji w Europie Środkowej przez pryzmat
modelu francuskiego, na wschodzie stosowanego incy-
dentalnie, ma jakikolwiek sens i czy nie prowadzi jedynie
do wypaczenia interpretacji bardzo przecież okazałego
kościoła 39.
O architekturze i plastyce dawnego Poznania do końca epoki ba-
roku, Poznań 2001, s. 103; A. Kusztelski, Prezbiterium katedry
poznańskiej. Rekonstrukcjafaz, układ, związki i wpływy, „Kronika
Miasta Poznania”, 71, 2003, nr 1, s. 162); inni badacze (S. Skibiń-
ski, Polskie katedry, s. 49-51 [jak w przyp. 3]; J. Kowalski, Gotyk
wielkopolski, s. 19 [jak w przyp. 29]) sądzą jednak, że chór miał
układ jednonawowy.
37 Formy obu katedr, na poziomie układu przestrzennego bardzo
sobie bliskie, tradycyjnie wywodzono z architektury cysterskiej,
zob. H. Tintelnot, Die mittełałterłiche Baugeschichte des Bresłau-
er Domes und die Wirkung der Zisterzienser in Schlesien, [w:]
Kunstgeschichtliche Studien, Breslau 1943, s. 248-290; M. Kutz-
ner, Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200-1330, Toruń
1969, s. 62-64; T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krako-
wie, Kraków 1900, passim; P. Crossley, Gothic Architecture in the
Reign ofKasimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland
1320-1380, Kraków 1985, s. 64-68.
38 Trzynastowieczny chór katedry w Ołomuńcu nie zachował się,
ale jego forma, na którą składały się dwa kwadratowe przęsła,
znana jest dzięki wykopaliskom i wczesnonowożytnej ikonogra-
fii; zob. V. Richter, Ranestfedoveka Ołomouc, Praha-Brno 1959,
s. 152-154-
39 Niektórzy badacze, zwłaszcza Skibiński oraz Pilecka i Błażejew-
ska, tłumaczyli brak obejścia i „skrócenie” korpusu małą liczbą
mieszkańców Włocławka, do pomieszczenia których nie trzeba
było dużej przestrzeni; jest to jednak konstatacja o tyle zaskakują-
ca, że w ówczesnym Królestwie Polskim właściwie nie było, nawet
w najludniejszych miastach, większych kościołów parafialnych.
Tylko olbrzymie fary miast krakowskich i Poznania, powstające
zresztą równocześnie z katedrą włocławską, miały zdecydowanie
większą skalę, ale kościoły innych dużych miast - Nowego Sącza,
Olkusza czy Kalisza - co najwyżej włocławskiemu tumowi do-
równywały.
14. Toruń, kościół św. Jakuba, widok elewacji nawy głównej. Fot.
P. Pajor
od smukłej włocławskiej bazyliki z niezwykle wysoką
kondygnacją okienną. Trzeba nadto dodać, że omawianą
postać katedra w Kwidzynie zyskała w przeciągu drugiej
połowy XIV w., toteż rozpatrywanie jej zachodniej części
jako wzoru dla włocławskiego korpusu nawowego, reali-
zowanego w tym samym czasie, jest raczej karkołomne 35.
Z zagadnieniem tym wiąże się też powtarzana przez
wszystkich badaczy teza o „niekatedralnym” charakterze
jednonawowego prezbiterium z apsydą 5/8. Trzeba jed-
nak zauważyć, że budowę włocławskiego chóru zaczęto
wcześniej niż analogicznych struktur w Gnieźnie czy
Pradze, a jedynymi środkowoeuropejskimi realizacjami
układu wielobocznej apsydy z obejściem były katedry
w Magdeburgu i Schwerinie, a także odleglejsze przykła-
dy węgierskie; podzielone są natomiast zdania co do re-
konstrukcji trzynastowiecznego chóru w Poznaniu 36. Nie
35 L. Krantz-Domasłowska, Katedra w Kwidzynie, Toruń 1999,
s. 39-42; natomiast wydłużony, zamknięty wielobocznie chór,
pierwotnie niepodzielony na kondygnacje, wznoszono może już
od lat 20.
36 Chór wzniesiony przez biskupa Boguchwała niewątpliwie za-
mknięty był wielobocznie; niektórzy badacze (np. M. Kutzner,
Architektura, [w:] Dzieje Wielkopolski, 1.1, red. J. Topolski, Poznań
1969, s. 376; idem, Wielkopolska, Kujawy, s. 160 [jak wprzyp. 12])
już dawniej sądzili, że otaczało go ponadto obejście. Wydaje się,
że tezę tę wzmacnia odkrycie w murach obecnych kaplic promie-
nistych partii wykonanych w wątku wendyjskim (zob. W. Gałka,
zdecydowano się też na naśladowanie modelu wrocław-
sko-krakowskiego, z prostym zamknięciem i obejściem
ortogonalnym, który jednak także jest dość odległy od
francuskiego modelu katedralnego 37. Tym niemniej więk-
szość funkcjonujących wówczas kościołów katedralnych
na wielkim obszarze Europy Środkowej i Północnej była
wyposażona w zamknięte prostokątnie lub wielobocznie
chóry bez obejścia; dotyczy to saskich katedr w Pader-
born, Naumburgu czy Miśni, kościołów w Ratzeburgu,
Ołomuńcu 38, Erfurcie, Brandenburgu, Havelbergu, wszys-
tkich katedr krzyżackich, a wreszcie najważniejszej świąty-
ni północnego wschodu, archikatedry w Rydze. Wydłu-
żony chór jednonawowy był więc, niezależnie od swojej
genezy, zadomowiony także w architekturze katedralnej
szeroko rozumianego regionu, a obejściowe chevet, dziś
kojarzone jako „właściwa” forma katedralna, w żadnym
razie nie było w tych stronach normą. Zasadne wydaje
się więc pytanie, czy rozpatrywanie architektury katedry
peryferyjnej diecezji w Europie Środkowej przez pryzmat
modelu francuskiego, na wschodzie stosowanego incy-
dentalnie, ma jakikolwiek sens i czy nie prowadzi jedynie
do wypaczenia interpretacji bardzo przecież okazałego
kościoła 39.
O architekturze i plastyce dawnego Poznania do końca epoki ba-
roku, Poznań 2001, s. 103; A. Kusztelski, Prezbiterium katedry
poznańskiej. Rekonstrukcjafaz, układ, związki i wpływy, „Kronika
Miasta Poznania”, 71, 2003, nr 1, s. 162); inni badacze (S. Skibiń-
ski, Polskie katedry, s. 49-51 [jak w przyp. 3]; J. Kowalski, Gotyk
wielkopolski, s. 19 [jak w przyp. 29]) sądzą jednak, że chór miał
układ jednonawowy.
37 Formy obu katedr, na poziomie układu przestrzennego bardzo
sobie bliskie, tradycyjnie wywodzono z architektury cysterskiej,
zob. H. Tintelnot, Die mittełałterłiche Baugeschichte des Bresłau-
er Domes und die Wirkung der Zisterzienser in Schlesien, [w:]
Kunstgeschichtliche Studien, Breslau 1943, s. 248-290; M. Kutz-
ner, Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200-1330, Toruń
1969, s. 62-64; T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krako-
wie, Kraków 1900, passim; P. Crossley, Gothic Architecture in the
Reign ofKasimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland
1320-1380, Kraków 1985, s. 64-68.
38 Trzynastowieczny chór katedry w Ołomuńcu nie zachował się,
ale jego forma, na którą składały się dwa kwadratowe przęsła,
znana jest dzięki wykopaliskom i wczesnonowożytnej ikonogra-
fii; zob. V. Richter, Ranestfedoveka Ołomouc, Praha-Brno 1959,
s. 152-154-
39 Niektórzy badacze, zwłaszcza Skibiński oraz Pilecka i Błażejew-
ska, tłumaczyli brak obejścia i „skrócenie” korpusu małą liczbą
mieszkańców Włocławka, do pomieszczenia których nie trzeba
było dużej przestrzeni; jest to jednak konstatacja o tyle zaskakują-
ca, że w ówczesnym Królestwie Polskim właściwie nie było, nawet
w najludniejszych miastach, większych kościołów parafialnych.
Tylko olbrzymie fary miast krakowskich i Poznania, powstające
zresztą równocześnie z katedrą włocławską, miały zdecydowanie
większą skalę, ale kościoły innych dużych miast - Nowego Sącza,
Olkusza czy Kalisza - co najwyżej włocławskiemu tumowi do-
równywały.