DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Pajor, Piotr; Utzig, Joanna: „Godny miana katedry”: o genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0028
28
16. Kraków, kościół pw. Wniebowzięcia NMP, widok wnętrza
w kierunku wschodnim. Fot. Mkos na lic. Creative Commons 3.0
- Wikimedia Commons, https://upload.wikimedia.org/wikipe-
dia/commons/d/df/Wn%C4%99trze_Ko%C5%9Bcio%C5%82a_
Mariackiego%2C_Krak%C3%B3w.jpg
w Gnieźnie zastosowano znacznie smuklejsze filary,
a obie kondygnacje - zgoła odmiennie niż w kujawskiej
katedrze - mają zbliżoną wysokość. Trudno przy tym
jednoznacznie ustosunkować się do powtarzanej w lite-
raturze tezy o uwarunkowaniu formy włocławskich pod-
pór (zwłaszcza ich ogromnej grubości) zastosowaniem
wyłącznie ceglanego tworzywa, którego mniejsza wy-
trzymałość miałaby zadecydować o modyfikacji gnieź-
nieńskiego wzoru. Należy jednak podkreślić, że budowa
archikatedry rozpoczęła się dopiero w roku 1342 42, a więc
42 Ostatnio: J. Kowalski, Gotyk wielkopolski, s. 62-75 (jakwprzyp. 29);
J. Adamski, Śląska geneza (jak w przyp. 31). Budowę chóru zakoń-
czono „może w połowie lat sześćdziesiątych” (J. Kowalski, Gotyk
wielkopolski, s. 63 [jak w przyp. 29]); skądinąd określenie genezy
formy tej budowli także stanowi nie lada wyzwanie dla badaczy,
jej układ przestrzenny uznawano za wynik inspiracji katedrami
francuskimi (Z. Świechowski, Gotycka katedra gnieźnieńska na tle
współczesnej architektury europejskiej, [w:] Katedra gnieźnieńska,
red. A. Świechowska, Poznań-Warszawa-Lublin 1970, s. 60-73)
i chęci budowy założenia bogatszego niż w Krakowie i Wrocławiu
(S. Skibiński, Polskie katedry, s. 110-113 [jak w przyp. 3]). Nato-
miast styl wywodzono bądź z architektury klasztornej (zwłaszcza
cysterskiej) południowych obszarów Cesarstwa (Z. Świechowski,
później niż we Włocławku. Warto jeszcze zwrócić uwagę
na realizowany zapewne od drugiej dekady XIV w. kor-
pus katedry wrocławskiej, wktórym również zastosowa-
no dwukondygnacyjny układ ściany ze zróżnicowaniem
grubości muru i nisze okienne sięgające odsadzki 43. Tak-
że i tu jednak można by mnożyć różnice. Podobnie rzecz
ma się z serią wielkich bazylik w miastach Meklemburgii
i Pomorza Przedniego, wzorowanych na kościele Maria-
ckim w Lubece, w których odnaleźć można co prawda
dwukondygnacyjny układ elewacji czy przeciągnięte ni-
sze okienne, ale ukształtowanie muru jest jednak inne
i przede wszystkim bardziej złożone. Można też jeszcze
zwrócić uwagę na fakt, że od drugiej połowy XIII w.
w całej Europie Środkowej pewną popularność zyskały
czworoboczne w przekroju filary, lekko tylko fazowane
lub żłobione na narożnikach. Spotykamy je zarówno
w bazylikach, np. we wspomnianych już farze Lubeki
i katedrze w Gnieźnie, ale też w serii wielkich hal - ka-
tedrze w Ołomuńcu, kolegiatach w Kromieryżu i Sando-
mierzu czy farze w Lewoczy 44.
Ostatecznie wydaje się, że w architekturze nieodległych
od Włocławka ziem nie sposób znaleźć bezpośredniego
pierwowzoru czy też powiązań warsztatowych. Koncepcja
bezpośredniej zależności warsztatowej od kościoła św. Ja-
kuba w Toruniu nie przekonuje, ale alternatywne tezy za-
kładające luźniejszą inspirację katedrami w Gnieźnie czy
państwie zakonnym także nie wyczerpują problemu. Nie
można zaprzeczać, że większość z wymienionych budowli
- katedry we Włocławku, Gnieźnie, Wrocławiu, bazyliki
krakowskie, a do pewnego stopnia także toruński kościół
św. Jakuba - łączy szereg cech wspólnych, każdorazowo
jednak występujących razem w nieco innym kontekście
i redakcji, w każdym przypadku zestawianych z elemen-
tami o innym charakterze i proweniencji. Ponownie trze-
ba wskazać również na równoczesność ich budowy. Być
może więc należy uznać, że sieć artystycznych powiązań
katedry włocławskiej sięga dalej niż dotąd zakładano,
a podobieństwa do wzmiankowanych budowli wynikają
nie z zależności, ale ze wspólnych źródeł.
Gotycka katedra) lub konkretnie Czech (M. Kutzner, Wielkopol-
ska, Kujawy, s. 159-160 [jak w przyp. 12]), bądź upatrywano w nim
wyniku zleconej przez fundatora inspiracji kościołem Franciszka-
nów w Bolonii przefiltrowanej przez formy środkowoeuropejskie
(S. Skibiński, Polskie katedry, s. 110-129 [jak w przyp. 3]; w podob-
nym duchu, ale z mocnym podkreśleniem oryginalności gnieź-
nieńskiego projektu także J. Kowalski, Gotyk wielkopolski, s. 69-
75 [jak w przyp. 29]); J. Adamski (Śląska geneza [jak w przyp. 31])
uznał, że twórcy chóru wywodzili się ze środowiska śląskiego.
43 Zob. S. Skibiński, Polskie katedry, s. 75-90 (jak w przyp. 3); nie-
którzy badacze (np. E. Małachowicz, Katedra wrocławska.
Dzieje i architektura, Wrocław 2012, s. 83-84) sugerują rozpoczę-
cie prac jeszcze u schyłku XIII w., ale teza ta wydaje się wyjątkowo
trudna do obrony.
44 Zob. P. Crossley, Gothic Architecture, s. 232-233 (jakwprzyp. 37).
16. Kraków, kościół pw. Wniebowzięcia NMP, widok wnętrza
w kierunku wschodnim. Fot. Mkos na lic. Creative Commons 3.0
- Wikimedia Commons, https://upload.wikimedia.org/wikipe-
dia/commons/d/df/Wn%C4%99trze_Ko%C5%9Bcio%C5%82a_
Mariackiego%2C_Krak%C3%B3w.jpg
w Gnieźnie zastosowano znacznie smuklejsze filary,
a obie kondygnacje - zgoła odmiennie niż w kujawskiej
katedrze - mają zbliżoną wysokość. Trudno przy tym
jednoznacznie ustosunkować się do powtarzanej w lite-
raturze tezy o uwarunkowaniu formy włocławskich pod-
pór (zwłaszcza ich ogromnej grubości) zastosowaniem
wyłącznie ceglanego tworzywa, którego mniejsza wy-
trzymałość miałaby zadecydować o modyfikacji gnieź-
nieńskiego wzoru. Należy jednak podkreślić, że budowa
archikatedry rozpoczęła się dopiero w roku 1342 42, a więc
42 Ostatnio: J. Kowalski, Gotyk wielkopolski, s. 62-75 (jakwprzyp. 29);
J. Adamski, Śląska geneza (jak w przyp. 31). Budowę chóru zakoń-
czono „może w połowie lat sześćdziesiątych” (J. Kowalski, Gotyk
wielkopolski, s. 63 [jak w przyp. 29]); skądinąd określenie genezy
formy tej budowli także stanowi nie lada wyzwanie dla badaczy,
jej układ przestrzenny uznawano za wynik inspiracji katedrami
francuskimi (Z. Świechowski, Gotycka katedra gnieźnieńska na tle
współczesnej architektury europejskiej, [w:] Katedra gnieźnieńska,
red. A. Świechowska, Poznań-Warszawa-Lublin 1970, s. 60-73)
i chęci budowy założenia bogatszego niż w Krakowie i Wrocławiu
(S. Skibiński, Polskie katedry, s. 110-113 [jak w przyp. 3]). Nato-
miast styl wywodzono bądź z architektury klasztornej (zwłaszcza
cysterskiej) południowych obszarów Cesarstwa (Z. Świechowski,
później niż we Włocławku. Warto jeszcze zwrócić uwagę
na realizowany zapewne od drugiej dekady XIV w. kor-
pus katedry wrocławskiej, wktórym również zastosowa-
no dwukondygnacyjny układ ściany ze zróżnicowaniem
grubości muru i nisze okienne sięgające odsadzki 43. Tak-
że i tu jednak można by mnożyć różnice. Podobnie rzecz
ma się z serią wielkich bazylik w miastach Meklemburgii
i Pomorza Przedniego, wzorowanych na kościele Maria-
ckim w Lubece, w których odnaleźć można co prawda
dwukondygnacyjny układ elewacji czy przeciągnięte ni-
sze okienne, ale ukształtowanie muru jest jednak inne
i przede wszystkim bardziej złożone. Można też jeszcze
zwrócić uwagę na fakt, że od drugiej połowy XIII w.
w całej Europie Środkowej pewną popularność zyskały
czworoboczne w przekroju filary, lekko tylko fazowane
lub żłobione na narożnikach. Spotykamy je zarówno
w bazylikach, np. we wspomnianych już farze Lubeki
i katedrze w Gnieźnie, ale też w serii wielkich hal - ka-
tedrze w Ołomuńcu, kolegiatach w Kromieryżu i Sando-
mierzu czy farze w Lewoczy 44.
Ostatecznie wydaje się, że w architekturze nieodległych
od Włocławka ziem nie sposób znaleźć bezpośredniego
pierwowzoru czy też powiązań warsztatowych. Koncepcja
bezpośredniej zależności warsztatowej od kościoła św. Ja-
kuba w Toruniu nie przekonuje, ale alternatywne tezy za-
kładające luźniejszą inspirację katedrami w Gnieźnie czy
państwie zakonnym także nie wyczerpują problemu. Nie
można zaprzeczać, że większość z wymienionych budowli
- katedry we Włocławku, Gnieźnie, Wrocławiu, bazyliki
krakowskie, a do pewnego stopnia także toruński kościół
św. Jakuba - łączy szereg cech wspólnych, każdorazowo
jednak występujących razem w nieco innym kontekście
i redakcji, w każdym przypadku zestawianych z elemen-
tami o innym charakterze i proweniencji. Ponownie trze-
ba wskazać również na równoczesność ich budowy. Być
może więc należy uznać, że sieć artystycznych powiązań
katedry włocławskiej sięga dalej niż dotąd zakładano,
a podobieństwa do wzmiankowanych budowli wynikają
nie z zależności, ale ze wspólnych źródeł.
Gotycka katedra) lub konkretnie Czech (M. Kutzner, Wielkopol-
ska, Kujawy, s. 159-160 [jak w przyp. 12]), bądź upatrywano w nim
wyniku zleconej przez fundatora inspiracji kościołem Franciszka-
nów w Bolonii przefiltrowanej przez formy środkowoeuropejskie
(S. Skibiński, Polskie katedry, s. 110-129 [jak w przyp. 3]; w podob-
nym duchu, ale z mocnym podkreśleniem oryginalności gnieź-
nieńskiego projektu także J. Kowalski, Gotyk wielkopolski, s. 69-
75 [jak w przyp. 29]); J. Adamski (Śląska geneza [jak w przyp. 31])
uznał, że twórcy chóru wywodzili się ze środowiska śląskiego.
43 Zob. S. Skibiński, Polskie katedry, s. 75-90 (jak w przyp. 3); nie-
którzy badacze (np. E. Małachowicz, Katedra wrocławska.
Dzieje i architektura, Wrocław 2012, s. 83-84) sugerują rozpoczę-
cie prac jeszcze u schyłku XIII w., ale teza ta wydaje się wyjątkowo
trudna do obrony.
44 Zob. P. Crossley, Gothic Architecture, s. 232-233 (jakwprzyp. 37).