DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Krasny, Piotr: Księgi zapieczętowane, znaki Bożej obecności, środki na przypomnienie o Bożych dobrodziejstwach: o problemach Karola Boromeusza z określeniem miejsca obrazów w życiu Kościoła
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0046
46
Wkrótce po wydaniu dzieła Boromeusza papież Paweł V
(1552-1621) zamierzał zalecić jego lekturę wszystkim kan-
dydatom do biskupstwa, a kardynał Vincenzo Maria Orsini
di Gravina (późniejszy papież Benedykt XIII, 1650-1730)
nawoływał w roku 1686 do przełożenia instrukcji na język
włoski, aby były one dostępne dla wszystkich osób zain-
teresowanych sztuką religijną 4. Postulat ten zrealizowano
w roku 1823 w okresie restauracji katolicyzmu po Rewolucji
francuskiej i wojnach napoleońskich, popularyzując dzieło
arcybiskupa mediolańskiego jako odpowiedź na tendencje
sekularyzacyjne, zacierające znajomość chrześcijańskiej
tradycji liturgicznej i artystycznej 5. Przeciwko tym zagro-
żeniom, utrzymującym się przez całe XIX stulecie, wymie-
rzono też znakomite krytyczne reedycje łacińskiego tekstu
Boromeusza, ogłoszone we Francji (1855) 6 i w Hiszpanii
(1859) 7 oraz angielski przekład ich pierwszej księgi (1857) 8.
Na początku wieku XX zainteresowanie duchownych
przeniosło się z Instructionibus na dzieła współczesnych
badaczy związanych z ruchem liturgicznym, prezentują-
ce tradycję sztuki sakralnej w sposób znacznie bardziej
wnikliwy i osadzony gruntownie na najnowszych osiąg-
nięciach archeologii chrześcijańskiej 9. Od lat pięćdziesią-
tych tego stulecia dzieło Boromeusza było jednak czytane
coraz uważniej przez historyków sztuki, którzy dostrzegli
w nim kluczowe źródło do interpretacji katolickiej archi-
tektury doby nowożytnej 10. Taka ocena książki, ugrunto-
wana przez Anthonyego Blunta 11, Marię Luisę Gatti Pe-
sztuki sakralnej w Polsce, „Modus. Prace z Historii Sztuki”, 7,2006,
s. 119-148.
4 N. Benazzi, M. Marinelli, La fortuna dellbpera, [w:] C. Bor-
romeus, Instructionum fabricae et supellectiles ecclesiasticae li-
bri II, oprac. S. Della Torre, M. Marinelli, Citta del Vaticano 2000,
s. VIII.
5 C. Borromeo, Istruzioni intorno alle fabbriche ecclesiastiche,
przeł. L. Brioschi, Milano 1823, Zob. też A. Rimoldi, La storio-
grafia di secoli XIX e XX, [w:] San Carlo e il suo tempo, 1.1, Roma
1986, s. 78; N. Benazzi, M. Marinelli, Lafortuna, s. VIII (jak
wprzyp. 4).
6 C. Borromeus, Fabricae ecclesiasticae et supellectilis ecclesiasticae
libri duo, oprac. E. Van Daival, Parris-Arras 1855. Zob. też N. Be-
nazzi, M. Marinelb, Lafortuna, s. IX (jak w przyp. 4).
7 C. Borromeus, Instructionum fabricae et supellectiles ecclesiasti-
cae libri II, Terragone 1859.
8 C. Borromeo, Instructions on Ecclesiastical Building, przeł.
F.G. Wigley, London 1857. Zob. też N. Benazzi, M. Marinelli,
Lafortuna, s. IX (jak w przyp. 4).
9 Zob np. R. Kieckhefer, Theology in Stone. Church Architecture
from Byzantium to Berkley, Oxford 2004, s. 232-248.
10 G.B. Maderna, Per larchitettura religiosa, s. 47 (jak w przyp. 2);
J. Ackerman, Pellegrino Tibaldi, san Carlo Borromeo e larchitet-
tura ecclesiastica del loro tempo, [w:] San Carlo e il suo tempo, 1.1,
s. 573-574 (jak w przyp. 5); M.L. Gatti Perer, Progetto e destino
delledificio sacro dopo San Carlo, [w:] ibidem, s. 611-612.
11 A. Blunt, Artistic Theory in Italy 1450-1600, Oxford 1956, s. 127-
-128. Warto odnotować, że ustalenia Blunta w sprawie znaczenia
Instructionibus Boromeusza dla określenia zasad kształtowania
rer 12 i Jamesa Ackermana 13, przyczyniła się do ogłoszenia
jej kolejnych krytycznych reedycji, adresowanych przede
wszystkim do badaczy nowożytnej teorii sztuki (Paola
Barocchi) 14. Dla tych samych czytelników przygotowano
także przekłady Instructionum na język włoski (Carlo
Castiglioni i Carlo Marcora, Zellia Grosselli) 15 i angielski
(Evelyn Carole Voelker) 16, a także bilingwiczne wydania
tego dzieła (Stefano della Torre i Massimo Marinelli) 17.
Te tłumaczenia ułatwiły wnikliwą lekturę obszernego
tekstu Boromeusza, przyczyniając się do dostrzeżenia
w nim wielu ważkich szczegółowych zaleceń, dotyczą-
cych nie tylko architektury sakralnej, ale także innych
sztuk 18, które „zapewniają splendor wszystkim gmachom
kościelnym” 19.
Instructiones nie zostały niestety przełożone na język
polski, z wyjątkiem kilku stron zamieszczonych w antolo-
gii Teoretycy, pisarze i artyści 0 sztuce 1500-1600, opracowa-
nej pod kierunkiem Jana Białostockiego i opublikowanej
po raz pierwszy w roku 1985 20. Ze względu na tak skromne
rozmiary przekład ów nie jest, rzecz jasna, w stanie od-
dać bogatej problematyki przedstawionej w instrukcjach.
Jest to jednak swoisty zastępnik (dość rzadko spotykane-
go w polskich bibliotekach) kompletnego oryginału dla
większości studentów i dla wielu osób przystępujących
kościołów w okresie potrydenckim wprowadził rychło do lite-
ratury polskiej Adam Małkiewicz (Układ przestrzenny kościoła
Gesu w Rzymie. Problem genezy i oddziaływania, „Zeszyty Na-
ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki”, 8,
1970, przyp. 159-160).
12 M.L. Gatti Perer, Le „Istruzioni” di San Carło e 1’ispirazione cłas-
sica nellarchitettura religiosa del ‘600 in Lombardia, [w:] II mito di
classicismo nel Seicento, red. L. Anceschi, S. Bottari, G. dAnna,
Firenze 1964, s. 102-123.
13 J. Ackerman, II contributo dellAlessi alla tipologia della chiesa
longitudinale, [w:] Galeazzo Alessi e larchitettura del Cinąuecento,
Genova 1975, s. 461-466.
14 C. Borromeus, Instructiones fabricae et supellectilis ecclesiasticae,
[w:] Trattati d’arte del Cinąuecento fra manierismo e controrifor-
ma, t. 3: C. Borromeo, Ammanati, Bocchi, R. Alberti, Comanini,
oprac. P. Barocchi, Bari 1962, s. 1-113.
15 C. Borromeo, Arte Sacra (De fabrica ecclesiae), przeł. i oprac.
C. Castiglioni, C. Marcora, Z. Grosselli, Milano 1952.
16 E.C. Voelker, Charles Borromeoś Instructiones fabricae et supellec-
tilis ecclesiasticae 1577. A Translation and Analysis, Ann Arbor 1981,
Zob. też M.L. Gatti Perer, Progetto e destino, s. 611 (jak w przyp.
10); G.B. Maderna, Per larchitettura religiosa, s. 47 (jakwprzyp. 2);
N. Benazzi, M. Marinelli, Lafortuna, s. VIII (jak w przyp. 4).
17 C. Borromeus, Instructionum fabricae (jak w przyp. 4).
18 Zob. zwłaszcza B. Montevecchi, S. Vasco Roca, Supellettile ec-
clesiastica, Dizionario terminologico, 1.1, Firenze 1988, passim.
19 C. Borromeus, Instructionumfabricae, s. 6 (jakwprzyp. 4) - jeśli
nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia zostały dokonane
przez autora.
20 K. Boromeusz, Pouczenie 0 budowie i wyposażeniu kościoła, 1577,
[w:] Teoretycy, pisarze i artyści 0 sztuce 1500-1600, oprac. J. Biało-
stocki, Warszawa 1985, s. 400-405.
Wkrótce po wydaniu dzieła Boromeusza papież Paweł V
(1552-1621) zamierzał zalecić jego lekturę wszystkim kan-
dydatom do biskupstwa, a kardynał Vincenzo Maria Orsini
di Gravina (późniejszy papież Benedykt XIII, 1650-1730)
nawoływał w roku 1686 do przełożenia instrukcji na język
włoski, aby były one dostępne dla wszystkich osób zain-
teresowanych sztuką religijną 4. Postulat ten zrealizowano
w roku 1823 w okresie restauracji katolicyzmu po Rewolucji
francuskiej i wojnach napoleońskich, popularyzując dzieło
arcybiskupa mediolańskiego jako odpowiedź na tendencje
sekularyzacyjne, zacierające znajomość chrześcijańskiej
tradycji liturgicznej i artystycznej 5. Przeciwko tym zagro-
żeniom, utrzymującym się przez całe XIX stulecie, wymie-
rzono też znakomite krytyczne reedycje łacińskiego tekstu
Boromeusza, ogłoszone we Francji (1855) 6 i w Hiszpanii
(1859) 7 oraz angielski przekład ich pierwszej księgi (1857) 8.
Na początku wieku XX zainteresowanie duchownych
przeniosło się z Instructionibus na dzieła współczesnych
badaczy związanych z ruchem liturgicznym, prezentują-
ce tradycję sztuki sakralnej w sposób znacznie bardziej
wnikliwy i osadzony gruntownie na najnowszych osiąg-
nięciach archeologii chrześcijańskiej 9. Od lat pięćdziesią-
tych tego stulecia dzieło Boromeusza było jednak czytane
coraz uważniej przez historyków sztuki, którzy dostrzegli
w nim kluczowe źródło do interpretacji katolickiej archi-
tektury doby nowożytnej 10. Taka ocena książki, ugrunto-
wana przez Anthonyego Blunta 11, Marię Luisę Gatti Pe-
sztuki sakralnej w Polsce, „Modus. Prace z Historii Sztuki”, 7,2006,
s. 119-148.
4 N. Benazzi, M. Marinelli, La fortuna dellbpera, [w:] C. Bor-
romeus, Instructionum fabricae et supellectiles ecclesiasticae li-
bri II, oprac. S. Della Torre, M. Marinelli, Citta del Vaticano 2000,
s. VIII.
5 C. Borromeo, Istruzioni intorno alle fabbriche ecclesiastiche,
przeł. L. Brioschi, Milano 1823, Zob. też A. Rimoldi, La storio-
grafia di secoli XIX e XX, [w:] San Carlo e il suo tempo, 1.1, Roma
1986, s. 78; N. Benazzi, M. Marinelli, Lafortuna, s. VIII (jak
wprzyp. 4).
6 C. Borromeus, Fabricae ecclesiasticae et supellectilis ecclesiasticae
libri duo, oprac. E. Van Daival, Parris-Arras 1855. Zob. też N. Be-
nazzi, M. Marinelb, Lafortuna, s. IX (jak w przyp. 4).
7 C. Borromeus, Instructionum fabricae et supellectiles ecclesiasti-
cae libri II, Terragone 1859.
8 C. Borromeo, Instructions on Ecclesiastical Building, przeł.
F.G. Wigley, London 1857. Zob. też N. Benazzi, M. Marinelli,
Lafortuna, s. IX (jak w przyp. 4).
9 Zob np. R. Kieckhefer, Theology in Stone. Church Architecture
from Byzantium to Berkley, Oxford 2004, s. 232-248.
10 G.B. Maderna, Per larchitettura religiosa, s. 47 (jak w przyp. 2);
J. Ackerman, Pellegrino Tibaldi, san Carlo Borromeo e larchitet-
tura ecclesiastica del loro tempo, [w:] San Carlo e il suo tempo, 1.1,
s. 573-574 (jak w przyp. 5); M.L. Gatti Perer, Progetto e destino
delledificio sacro dopo San Carlo, [w:] ibidem, s. 611-612.
11 A. Blunt, Artistic Theory in Italy 1450-1600, Oxford 1956, s. 127-
-128. Warto odnotować, że ustalenia Blunta w sprawie znaczenia
Instructionibus Boromeusza dla określenia zasad kształtowania
rer 12 i Jamesa Ackermana 13, przyczyniła się do ogłoszenia
jej kolejnych krytycznych reedycji, adresowanych przede
wszystkim do badaczy nowożytnej teorii sztuki (Paola
Barocchi) 14. Dla tych samych czytelników przygotowano
także przekłady Instructionum na język włoski (Carlo
Castiglioni i Carlo Marcora, Zellia Grosselli) 15 i angielski
(Evelyn Carole Voelker) 16, a także bilingwiczne wydania
tego dzieła (Stefano della Torre i Massimo Marinelli) 17.
Te tłumaczenia ułatwiły wnikliwą lekturę obszernego
tekstu Boromeusza, przyczyniając się do dostrzeżenia
w nim wielu ważkich szczegółowych zaleceń, dotyczą-
cych nie tylko architektury sakralnej, ale także innych
sztuk 18, które „zapewniają splendor wszystkim gmachom
kościelnym” 19.
Instructiones nie zostały niestety przełożone na język
polski, z wyjątkiem kilku stron zamieszczonych w antolo-
gii Teoretycy, pisarze i artyści 0 sztuce 1500-1600, opracowa-
nej pod kierunkiem Jana Białostockiego i opublikowanej
po raz pierwszy w roku 1985 20. Ze względu na tak skromne
rozmiary przekład ów nie jest, rzecz jasna, w stanie od-
dać bogatej problematyki przedstawionej w instrukcjach.
Jest to jednak swoisty zastępnik (dość rzadko spotykane-
go w polskich bibliotekach) kompletnego oryginału dla
większości studentów i dla wielu osób przystępujących
kościołów w okresie potrydenckim wprowadził rychło do lite-
ratury polskiej Adam Małkiewicz (Układ przestrzenny kościoła
Gesu w Rzymie. Problem genezy i oddziaływania, „Zeszyty Na-
ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki”, 8,
1970, przyp. 159-160).
12 M.L. Gatti Perer, Le „Istruzioni” di San Carło e 1’ispirazione cłas-
sica nellarchitettura religiosa del ‘600 in Lombardia, [w:] II mito di
classicismo nel Seicento, red. L. Anceschi, S. Bottari, G. dAnna,
Firenze 1964, s. 102-123.
13 J. Ackerman, II contributo dellAlessi alla tipologia della chiesa
longitudinale, [w:] Galeazzo Alessi e larchitettura del Cinąuecento,
Genova 1975, s. 461-466.
14 C. Borromeus, Instructiones fabricae et supellectilis ecclesiasticae,
[w:] Trattati d’arte del Cinąuecento fra manierismo e controrifor-
ma, t. 3: C. Borromeo, Ammanati, Bocchi, R. Alberti, Comanini,
oprac. P. Barocchi, Bari 1962, s. 1-113.
15 C. Borromeo, Arte Sacra (De fabrica ecclesiae), przeł. i oprac.
C. Castiglioni, C. Marcora, Z. Grosselli, Milano 1952.
16 E.C. Voelker, Charles Borromeoś Instructiones fabricae et supellec-
tilis ecclesiasticae 1577. A Translation and Analysis, Ann Arbor 1981,
Zob. też M.L. Gatti Perer, Progetto e destino, s. 611 (jak w przyp.
10); G.B. Maderna, Per larchitettura religiosa, s. 47 (jakwprzyp. 2);
N. Benazzi, M. Marinelli, Lafortuna, s. VIII (jak w przyp. 4).
17 C. Borromeus, Instructionum fabricae (jak w przyp. 4).
18 Zob. zwłaszcza B. Montevecchi, S. Vasco Roca, Supellettile ec-
clesiastica, Dizionario terminologico, 1.1, Firenze 1988, passim.
19 C. Borromeus, Instructionumfabricae, s. 6 (jakwprzyp. 4) - jeśli
nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia zostały dokonane
przez autora.
20 K. Boromeusz, Pouczenie 0 budowie i wyposażeniu kościoła, 1577,
[w:] Teoretycy, pisarze i artyści 0 sztuce 1500-1600, oprac. J. Biało-
stocki, Warszawa 1985, s. 400-405.