DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Smolińska, Marta: (Przeciw)pomnik nomadyczny w konstelacji metafor: „Biała penetracja” przestrzeni (pamięci)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0092
92
(przeciw)pomnik. Wzięcie słowa „przeciw” w nawias ma
za zadanie tym dobitniej podkreślić, że jako zasadniczy
punkt odniesienia wciąż traktujemy tradycyjny monu-
ment przypisany do konkretnego miejsca. Parafrazując
wypowiedź Rudolfa Arnheima o roli centrum powie-
działabym, że tylko wtedy, gdy tradycyjny nieruchomy
pomnik istnieje jako potencjał, jego negacja staje się arty-
styczną wypowiedzią 7. Ponadto - ponownie powołując się
na terminologię z zakresu teorii malarstwa - postrzegam
(przeciw)pomniki nomadyczne nie tylko jako site-specific,
lecz również jako site-responsive 8, ponieważ wchodzą one
w dialog z miejscem, w którym się pojawiają, i za każ-
dym razem nawiązują specyficzne, jednostkowe relacje
z otoczeniem, zawsze dopasowując się do zastanych uwa-
runkowań. Nomadyzm, odmiennie niż Kwon, osadzam
zatem bardziej po stronie samego dzieła niż po stronie
artysty. W konsekwencji na listę (przeciw)pomników
nomadycznych wciągam takie obiekty, które na pierwszy
rzut oka nie muszą kojarzyć się z pomnikiem (jak np. sofa
czy boja), lecz w szczególny, często subwersywny sposób
uruchamiają pracę pamięci. I to pamięci nie tylko trau-
matycznej, lecz również po prostu związanej ze specyfiką
danego miejsca lub z funkcjonowaniem tzw. pomników
tradycyjnych - stąd w mikroświecie mojego tekstu spo-
tykają się zarówno (przeciw)pomniki nomadyczne, które
wiążą się z doświadczeniem drugiej wojny światowej czy
zamachem z n września 2001 r., jak również te powiązane
z ulotną pamięcią mieszkańców danego miasta, a nawet
takie o popowym charakterze. Kluczem do dokonania ze-
stawienia tego rodzaju jest idea nomadyzmu oraz przeko-
nanie o zmedializowanym i metaforycznym charakterze
pamięci kulturowej, która potrzebuje „ciała” nomadycz-
nego (przeciw)pomnika, by nieustannie pobudzać reflek-
sję odbiorców i z porządku psychologiczno-neurologicz-
nego przesuwać się w porządek kulturowy 9.
Fenomen (przeciw)pomników nomadycznych oma-
wiam na kilku przykładach, zarówno zrealizowanych, jak
i pozostających w stadium projektów i idei, które uważam
za reprezentatywne dla omawianego zagadnienia. Są to:
Wanderboje berlińskiego duetu Anne Peschken i Marek
Pisarsky (Urban Art); trzy projekty niemieckiego duetu
Horst Hoheisel i Andreas Knitz: Klinker-Schiff, Denkmal
der Grauen Busse i The Floating Towers; Lenin on Tour
Rudolfa Herza; David (inspired by Michelangelo) Serka-
na Ózkaya oraz wędrującej sofy (SOFA) Josefa Trattnera.
Aby z kolei podkreślić różnice między koncepcjami po-
szczególnych artystów, dokonam wstępnej systematyzacji
7 R. Arnheim, Die Macht der Mitte. Eine Kompositionslehre fiir die
bildenden Kunste, Kóln 2003, s. 123.
8 M. Grynsztejn, Clear-Cut: The Art of Ellsworth Kelly, [w:]
eadem, J. Myers, Ellsworth Kelly in San Erancisco, San Francisco-
-Los Angeles-London 2002, s. 16.
9 O kwestii medialnego uwarunkowania pamięci oraz jej metafo-
rycznym charakterze zob.: A. Assmann, Między historią apamię-
cią. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa 2013.
tych (przeciw)pomników w ramach wyróżnionego przeze
mnie typu.
Wszystkie spośród wymienionych wyżej realizacji
i projektów można by nazywać (przeciw)pomnikami
mobilnymi lub przenośnymi, lecz ze względu na metafo-
ryczny wydźwięk i zaplecze teoretyczne pojęcia nomady-
zmu, proponuję określać je mianem (przeciw)pomników
nomadycznych. Jak w tekście poświęconym Denkmal
der Grauen Busse Hoheisela i Knitza zauważa Stefanie
Endlich, pojęcie „mobilny”, tak popularne w naszych cza-
sach, kojarzy się przede wszystkim z telefonią komórkową
i migracjami ludności w poszukiwaniu pracy, a w związ-
ku z tym nie jest w stanie wyczerpująco opisać kondycji
pomników tego typu 10 * *. Endlich nie proponuje jednak
żadnego innego terminu, któryjej zdaniem byłby bardziej
adekwatny.
Ramę teoretyczną moich rozważań stanowi w tym
kontekście pojęcie nomadyzmu, proponowane przez Gil-
lesa Deleuze’a i Felixa Guattariego, rozumiane jako kry-
tyczny i ciągły ruch myśli, nieustanne opuszczanie danego
miejsca bez roszczeń, ujarzmiania, dzielenia i wyznacza-
nia centrum 11. Nomada nie zajmuje terytorium i traktuje
je zupełnie inaczej niż osiedleniec, zdążając od punktu do
punktu i porzucając każde kolejne miejsce za sobą. Tre-
ści przez niego niesione nie zostawiają trwałych śladów,
jedynie rysy. Jego droga nie ma początku i końca, lecz
staje się „kłączeniem”, prowadzącym do decentryzacji.
Jak zauważa Bogdan Banasiak, interpretujący nomado-
logię Deleuzea, nieustanne bycie w ruchu i „wędrowanie
kwestionuje wszelki stały punkt widzenia - nie ma on
nic wspólnego z obserwowaniem strumienia z brzegu,
lecz jest usytuowaniem się w jego chaotycznym wirze” 12.
Moim zdaniem pojawianie się w danym miejscu (prze-
ciw)pomników nomadycznych nie tylko je same sytuuje
w owym chaotycznym wirze, lecz wciąga w niego również
odbiorcę, czyniąc rysę w jego dotychczasowym myśleniu.
Zastosowane w tytule niniejszego tekstu pojęcie „białej
penetracji” zaczerpnęłam z kolei od urodzonego w Szko-
cji poety Kennetha Whitea, podróżującego po całym
świecie i mieszkającego od wielu lat we Francji. White
wyznaje z kolei, że metaforę tę odkrył w rozważaniach
amerykańskiego pisarza Williama Carlosa Williamsa,
który pisał, że miejsce jest konieczne, lecz nie po to, żeby
się w nim zakorzeniać i zamykać, ale po to, by mieć moż-
liwość „białej penetracji” (penetration blanche) 13. White,
10 S. Endlich, Denkmal in Bewegung - Menschen in Aktion, [w:]
Das Denkmal der grauen Busse. Erinnerungskultur in Bewegung/
The Grey Bus Monument. A Memorial in Motion - People in Ac-
tion, red. H. Hoheisel, A. Knitz, Ravensburg 2012, s. 27.
11 Zobacz: B. Banasiak, Gilles Deleuze - nomadologia, „Hybris. In-
ternetowy Magazyn Filozoficzny”, 2001,1 < http://magazynhybris.
com/images/teksty/oi/Bogdan%2oBanasiak%20-%2oNomadolo-
gia%2oGillesa%2oDeleuze%6oa.pdf> (dostęp: 2.09.2014).
12 Ibidem.
13 K. White, Poeta Kosmograf, oprac. i tłum. K. Brakoniecki, Ol-
sztyn 2010, s. 11.
(przeciw)pomnik. Wzięcie słowa „przeciw” w nawias ma
za zadanie tym dobitniej podkreślić, że jako zasadniczy
punkt odniesienia wciąż traktujemy tradycyjny monu-
ment przypisany do konkretnego miejsca. Parafrazując
wypowiedź Rudolfa Arnheima o roli centrum powie-
działabym, że tylko wtedy, gdy tradycyjny nieruchomy
pomnik istnieje jako potencjał, jego negacja staje się arty-
styczną wypowiedzią 7. Ponadto - ponownie powołując się
na terminologię z zakresu teorii malarstwa - postrzegam
(przeciw)pomniki nomadyczne nie tylko jako site-specific,
lecz również jako site-responsive 8, ponieważ wchodzą one
w dialog z miejscem, w którym się pojawiają, i za każ-
dym razem nawiązują specyficzne, jednostkowe relacje
z otoczeniem, zawsze dopasowując się do zastanych uwa-
runkowań. Nomadyzm, odmiennie niż Kwon, osadzam
zatem bardziej po stronie samego dzieła niż po stronie
artysty. W konsekwencji na listę (przeciw)pomników
nomadycznych wciągam takie obiekty, które na pierwszy
rzut oka nie muszą kojarzyć się z pomnikiem (jak np. sofa
czy boja), lecz w szczególny, często subwersywny sposób
uruchamiają pracę pamięci. I to pamięci nie tylko trau-
matycznej, lecz również po prostu związanej ze specyfiką
danego miejsca lub z funkcjonowaniem tzw. pomników
tradycyjnych - stąd w mikroświecie mojego tekstu spo-
tykają się zarówno (przeciw)pomniki nomadyczne, które
wiążą się z doświadczeniem drugiej wojny światowej czy
zamachem z n września 2001 r., jak również te powiązane
z ulotną pamięcią mieszkańców danego miasta, a nawet
takie o popowym charakterze. Kluczem do dokonania ze-
stawienia tego rodzaju jest idea nomadyzmu oraz przeko-
nanie o zmedializowanym i metaforycznym charakterze
pamięci kulturowej, która potrzebuje „ciała” nomadycz-
nego (przeciw)pomnika, by nieustannie pobudzać reflek-
sję odbiorców i z porządku psychologiczno-neurologicz-
nego przesuwać się w porządek kulturowy 9.
Fenomen (przeciw)pomników nomadycznych oma-
wiam na kilku przykładach, zarówno zrealizowanych, jak
i pozostających w stadium projektów i idei, które uważam
za reprezentatywne dla omawianego zagadnienia. Są to:
Wanderboje berlińskiego duetu Anne Peschken i Marek
Pisarsky (Urban Art); trzy projekty niemieckiego duetu
Horst Hoheisel i Andreas Knitz: Klinker-Schiff, Denkmal
der Grauen Busse i The Floating Towers; Lenin on Tour
Rudolfa Herza; David (inspired by Michelangelo) Serka-
na Ózkaya oraz wędrującej sofy (SOFA) Josefa Trattnera.
Aby z kolei podkreślić różnice między koncepcjami po-
szczególnych artystów, dokonam wstępnej systematyzacji
7 R. Arnheim, Die Macht der Mitte. Eine Kompositionslehre fiir die
bildenden Kunste, Kóln 2003, s. 123.
8 M. Grynsztejn, Clear-Cut: The Art of Ellsworth Kelly, [w:]
eadem, J. Myers, Ellsworth Kelly in San Erancisco, San Francisco-
-Los Angeles-London 2002, s. 16.
9 O kwestii medialnego uwarunkowania pamięci oraz jej metafo-
rycznym charakterze zob.: A. Assmann, Między historią apamię-
cią. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa 2013.
tych (przeciw)pomników w ramach wyróżnionego przeze
mnie typu.
Wszystkie spośród wymienionych wyżej realizacji
i projektów można by nazywać (przeciw)pomnikami
mobilnymi lub przenośnymi, lecz ze względu na metafo-
ryczny wydźwięk i zaplecze teoretyczne pojęcia nomady-
zmu, proponuję określać je mianem (przeciw)pomników
nomadycznych. Jak w tekście poświęconym Denkmal
der Grauen Busse Hoheisela i Knitza zauważa Stefanie
Endlich, pojęcie „mobilny”, tak popularne w naszych cza-
sach, kojarzy się przede wszystkim z telefonią komórkową
i migracjami ludności w poszukiwaniu pracy, a w związ-
ku z tym nie jest w stanie wyczerpująco opisać kondycji
pomników tego typu 10 * *. Endlich nie proponuje jednak
żadnego innego terminu, któryjej zdaniem byłby bardziej
adekwatny.
Ramę teoretyczną moich rozważań stanowi w tym
kontekście pojęcie nomadyzmu, proponowane przez Gil-
lesa Deleuze’a i Felixa Guattariego, rozumiane jako kry-
tyczny i ciągły ruch myśli, nieustanne opuszczanie danego
miejsca bez roszczeń, ujarzmiania, dzielenia i wyznacza-
nia centrum 11. Nomada nie zajmuje terytorium i traktuje
je zupełnie inaczej niż osiedleniec, zdążając od punktu do
punktu i porzucając każde kolejne miejsce za sobą. Tre-
ści przez niego niesione nie zostawiają trwałych śladów,
jedynie rysy. Jego droga nie ma początku i końca, lecz
staje się „kłączeniem”, prowadzącym do decentryzacji.
Jak zauważa Bogdan Banasiak, interpretujący nomado-
logię Deleuzea, nieustanne bycie w ruchu i „wędrowanie
kwestionuje wszelki stały punkt widzenia - nie ma on
nic wspólnego z obserwowaniem strumienia z brzegu,
lecz jest usytuowaniem się w jego chaotycznym wirze” 12.
Moim zdaniem pojawianie się w danym miejscu (prze-
ciw)pomników nomadycznych nie tylko je same sytuuje
w owym chaotycznym wirze, lecz wciąga w niego również
odbiorcę, czyniąc rysę w jego dotychczasowym myśleniu.
Zastosowane w tytule niniejszego tekstu pojęcie „białej
penetracji” zaczerpnęłam z kolei od urodzonego w Szko-
cji poety Kennetha Whitea, podróżującego po całym
świecie i mieszkającego od wielu lat we Francji. White
wyznaje z kolei, że metaforę tę odkrył w rozważaniach
amerykańskiego pisarza Williama Carlosa Williamsa,
który pisał, że miejsce jest konieczne, lecz nie po to, żeby
się w nim zakorzeniać i zamykać, ale po to, by mieć moż-
liwość „białej penetracji” (penetration blanche) 13. White,
10 S. Endlich, Denkmal in Bewegung - Menschen in Aktion, [w:]
Das Denkmal der grauen Busse. Erinnerungskultur in Bewegung/
The Grey Bus Monument. A Memorial in Motion - People in Ac-
tion, red. H. Hoheisel, A. Knitz, Ravensburg 2012, s. 27.
11 Zobacz: B. Banasiak, Gilles Deleuze - nomadologia, „Hybris. In-
ternetowy Magazyn Filozoficzny”, 2001,1 < http://magazynhybris.
com/images/teksty/oi/Bogdan%2oBanasiak%20-%2oNomadolo-
gia%2oGillesa%2oDeleuze%6oa.pdf> (dostęp: 2.09.2014).
12 Ibidem.
13 K. White, Poeta Kosmograf, oprac. i tłum. K. Brakoniecki, Ol-
sztyn 2010, s. 11.