DOI Heft:
Recenzje
DOI Artikel:Walczak, Marek: O przykrych skutkach braku kompetencji w historii sztuki: [Rezension]; uwagi na temat książki Katarzyny Bogackiej „Insygnia biskupie w Polsce. Pierścień, pektorał, infuła XI-XVIII w.”
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0110
110
chyba nie zna tych tekstów, a w każdym razie zachowała
się tak, jak gdyby one nigdy nie powstały - nie zacytowała
ich w swojej nowej książce, nie odwołała się do nich, nie
spróbowała też podjąć polemiki.
Rudymentem każdej rozprawy naukowej musi być okre-
ślenie zakresu i stanu badań. W omawianej pracy brak ta-
kiej refleksji, co należy odnotować z wielkim zdziwieniem.
Autorka, bez próby sformutowania historycznej definicji
insygniów biskupich, rozstrzygnęła, że są nimi (we właści-
wym znaczeniu): „pierścień i pastorał, a także pektorał, na-
tomiast infuła należy do liturgicznego stroju pontyfikalne-
go [...]. Składały się na niego rokieta i dalmatyka, na którą
nakładano ornat i stułę, lub kapę. Do insygniów zalicza się
dodatki do stroju pontyfikalnego - paliusz i racjonat” (s. 12).
Dwanaście stron dalej zaprzeczyta sama sobie, stwierdzając
za Honoriuszem z Autun, że do insygniów zaliczają się:
„mitra, pierścień i pastorał wraz z częściami składowymi
ubioru biskupiego” (s. 24). Na końcu książki spróbowała
jeszcze doprecyzować definicję, uznając za insygnia per
se - charakteryzujące się „wspaniałością” - tylko te, które
biskup otrzymał w czasie konsekracji 3. Według Encyklope-
dii Katolickiej KUL insygniami biskupimi, używanymi przy
uroczystych funkcjach liturgicznych są: pastorał i mitra,
pierścień, krzyż na piersi, piuska, mucet, faldistorium, tron
z baldachimem, a w sensie historycznym, nieużywane już
dziś: sandały pontyfikalne i pończochy, rękawiczki, tuni-
cella i dalmatyka, cappa magna i bugia 4. Niezastąpiony
Liturgisches Handlexikon Josepha Brauna z roku 1922 pre-
cyzuje, że pontyfikalia dzielą się na szaty, sprzęty i oznaki
(.Abzeichen) godności, a do tych ostatnich należą mitra, pa-
storał i paliusz 5. Bez względu na to, którą z licznych definicji
przyjmiemy, omawiana książka ma niewłaściwy tytuł. Nie
jest to praca o insygniach biskupich, bowiem pomija naj-
ważniejsze z nich, czyli pastorał, nie obejmuje też pozosta-
łych pontyfikaliów, tworzących uroczysty strój liturgiczny
biskupa. Ograniczenie rozprawy do pierścienia, pektorału
i mitry jest niewłaściwe z metodologicznego punktu wi-
dzenia. Ze względu na heterogeniczność materiału, taki
wybór musi być odebrany jako aprioryczny i całkowicie
ahistoryczny. Żeby uniknąć tych zarzutów, można było po
prostu skoncentrować się na infułach, tak jak uczynił to o.
Bernhard Sirch OSB, autor klasycznej rozprawy o genezie
mitry i papieskiej tiary 6. Dobrym rozwiązaniem byłoby też
łączne omówienie pastorałów i mitr, tak jak uczynił to Paul
Salmon w innej klasycznej książce 7. Najlepsze i najbardziej
3 Tak w każdym razie rozumiem dosyć niejasne i zawiłe rozważania
na s. 293-294.
4 J. Grzywacz, Insygnia, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 7: Ignoratio
Elenchi-Jędrzejów, Lublin 1997, szp. 330.
5 J. Braun, Liturgisches Handlexikon, wyd. 2, Regensburg 1924,
s. 272.
6 B. Sirch OSB, Der Ursprung der bischóflichen Mitra und pdpstli-
chen Tiara, St. Ottilien 1975 (Kirchengeschichtliche Quellen und
Studien, 8).
7 R Salmon, Mitra und Stab. Die Pontifikalinsignien im rómischen
Ritus, Mainz 1960.
pożądane byłoby jednak przygotowanie przekrojowej pra-
cy z zakresu paramentyki, poświęconej wszystkim pontyfi-
kaliom w okresie staropolskim, na wzór rozprawy Josepha
Brauna z 1907 r. 8 * Bogacka nie tylko nie skorzystała z tych
doskonałych wzorów, ale zapewne ich nie zna, a w każ-
dym razie nie zacytowała żadnego z nich w swojej książce 9.
Kolejnym błędem jest przemieszanie sprzętów biskupich
z tymi, których używali inni hierarchowie Kościoła. Gdyby
Autorka użyła w tytule słowa „pontyfikalia”, to nie można
byłoby czynić jej z tego zarzutu. Skoro jednak chciała na-
pisać książkę o „insygniach biskupich”, to dlaczego zdecy-
dowała się uwzględnić w niej materiał związany z opatami,
a nawet infułatami? Postąpiła zresztą bezrefleksyjnie, bo
omawiając infuły w skarbcach kolegiat (Zamość), nie po-
stawiła fundamentalnych pytań: skąd się one tam wzięły,
przez kogo i na mocy jakiego prawa były używane? Milcze-
niem pominęła nawet przypadki tak szczególne, jak przy-
wilej używania pontyfikaliów przez proboszczów kościoła
Mariackiego w Krakowie, dzierżony przez nich od roku
1402 10. Badaczka ma świadomość, że „problem definicji
insygniów biskupich i uprawnień do ich używania reguluje
prawo kanoniczne powszechne, przepisy prawa kanonicz-
nego partykularnego, jak statuty synodalne, oraz indywi-
dualne i zbiorowe przywileje papieskie” (s. 12), jednak ani
razu nie odwołała się do tych tekstów. Nie odwołała się
też do źródeł tak podstawowych, jak pontyfikały, rubryki
kościelne, testamenty biskupów, listy pasterskie, wzorcowe
wydawnictwa potrydenckie dotyczące wyposażenia koś-
ciołów (np. Instructiones fabricae et supellectis Ecclesiasticae
Karola Boromeusza i Praxis episcopalis Pawła Piaseckiego)
albo akta nuncjatury apostolskiej. W tych ostatnich praw-
dziwą „kopalnią” wiadomości są zapiski ks. Paola Alaleo-
nego, ceremoniarza kardynała Jerzego Radziwiłła, w trak-
cie jego misji legackiej w Polsce z okazji zaślubin Zygmunta
III z Anną Austriaczką w roku 1592 11. Zwrócił on uwagę
m.in. na fakt, że biskup krakowski w procesji Bożego Cia-
ła niósł monstrancję z Najświętszym Sakramentem, ma-
jąc głowę nakrytą „mitrą kosztowną”, co uznał za obyczaj
polski 12.
8 J. Braun, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient nach
Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik, Freiburg
im Breisgau 1907.
9 W książce cytowana jest tylko nowsza i nie tak gruntowna roz-
prawa: J. Braun, Die Liturgischen Paramente in Gegenwart und
Vergangenheit. Ein Handbuch der Paramentik, Freiburg 1924.
10 E. Długopolski, Katalog kościoła N. P. Maryi w Krakowie, „Teka
Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, 6,1916, s. 9.
11 G. Wassilowsky, H. Wolf, Pdpstlisches Zeremoniell in der Frii-
hen Neuzeit. Das Diarium des Zeremonienmeisters Paolo Alaleone
de Branca wahrend des Pontifikats Gregors XV. (1621-1623), Miin-
ster 2007.
12 ActaNunciaturaePolonae,t. 15: GermanicusMalaspina (1591-1598),
1.1:1 XII1591-31XII1592, Cracoviae 2000, s. 454: „portavit Sanc-
tissimum Sacramentum cum mitra praeciosa, quia dixerunt sic
[esse in] consuetudine in hoc regno et dnus legatus ita voluit”.
chyba nie zna tych tekstów, a w każdym razie zachowała
się tak, jak gdyby one nigdy nie powstały - nie zacytowała
ich w swojej nowej książce, nie odwołała się do nich, nie
spróbowała też podjąć polemiki.
Rudymentem każdej rozprawy naukowej musi być okre-
ślenie zakresu i stanu badań. W omawianej pracy brak ta-
kiej refleksji, co należy odnotować z wielkim zdziwieniem.
Autorka, bez próby sformutowania historycznej definicji
insygniów biskupich, rozstrzygnęła, że są nimi (we właści-
wym znaczeniu): „pierścień i pastorał, a także pektorał, na-
tomiast infuła należy do liturgicznego stroju pontyfikalne-
go [...]. Składały się na niego rokieta i dalmatyka, na którą
nakładano ornat i stułę, lub kapę. Do insygniów zalicza się
dodatki do stroju pontyfikalnego - paliusz i racjonat” (s. 12).
Dwanaście stron dalej zaprzeczyta sama sobie, stwierdzając
za Honoriuszem z Autun, że do insygniów zaliczają się:
„mitra, pierścień i pastorał wraz z częściami składowymi
ubioru biskupiego” (s. 24). Na końcu książki spróbowała
jeszcze doprecyzować definicję, uznając za insygnia per
se - charakteryzujące się „wspaniałością” - tylko te, które
biskup otrzymał w czasie konsekracji 3. Według Encyklope-
dii Katolickiej KUL insygniami biskupimi, używanymi przy
uroczystych funkcjach liturgicznych są: pastorał i mitra,
pierścień, krzyż na piersi, piuska, mucet, faldistorium, tron
z baldachimem, a w sensie historycznym, nieużywane już
dziś: sandały pontyfikalne i pończochy, rękawiczki, tuni-
cella i dalmatyka, cappa magna i bugia 4. Niezastąpiony
Liturgisches Handlexikon Josepha Brauna z roku 1922 pre-
cyzuje, że pontyfikalia dzielą się na szaty, sprzęty i oznaki
(.Abzeichen) godności, a do tych ostatnich należą mitra, pa-
storał i paliusz 5. Bez względu na to, którą z licznych definicji
przyjmiemy, omawiana książka ma niewłaściwy tytuł. Nie
jest to praca o insygniach biskupich, bowiem pomija naj-
ważniejsze z nich, czyli pastorał, nie obejmuje też pozosta-
łych pontyfikaliów, tworzących uroczysty strój liturgiczny
biskupa. Ograniczenie rozprawy do pierścienia, pektorału
i mitry jest niewłaściwe z metodologicznego punktu wi-
dzenia. Ze względu na heterogeniczność materiału, taki
wybór musi być odebrany jako aprioryczny i całkowicie
ahistoryczny. Żeby uniknąć tych zarzutów, można było po
prostu skoncentrować się na infułach, tak jak uczynił to o.
Bernhard Sirch OSB, autor klasycznej rozprawy o genezie
mitry i papieskiej tiary 6. Dobrym rozwiązaniem byłoby też
łączne omówienie pastorałów i mitr, tak jak uczynił to Paul
Salmon w innej klasycznej książce 7. Najlepsze i najbardziej
3 Tak w każdym razie rozumiem dosyć niejasne i zawiłe rozważania
na s. 293-294.
4 J. Grzywacz, Insygnia, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 7: Ignoratio
Elenchi-Jędrzejów, Lublin 1997, szp. 330.
5 J. Braun, Liturgisches Handlexikon, wyd. 2, Regensburg 1924,
s. 272.
6 B. Sirch OSB, Der Ursprung der bischóflichen Mitra und pdpstli-
chen Tiara, St. Ottilien 1975 (Kirchengeschichtliche Quellen und
Studien, 8).
7 R Salmon, Mitra und Stab. Die Pontifikalinsignien im rómischen
Ritus, Mainz 1960.
pożądane byłoby jednak przygotowanie przekrojowej pra-
cy z zakresu paramentyki, poświęconej wszystkim pontyfi-
kaliom w okresie staropolskim, na wzór rozprawy Josepha
Brauna z 1907 r. 8 * Bogacka nie tylko nie skorzystała z tych
doskonałych wzorów, ale zapewne ich nie zna, a w każ-
dym razie nie zacytowała żadnego z nich w swojej książce 9.
Kolejnym błędem jest przemieszanie sprzętów biskupich
z tymi, których używali inni hierarchowie Kościoła. Gdyby
Autorka użyła w tytule słowa „pontyfikalia”, to nie można
byłoby czynić jej z tego zarzutu. Skoro jednak chciała na-
pisać książkę o „insygniach biskupich”, to dlaczego zdecy-
dowała się uwzględnić w niej materiał związany z opatami,
a nawet infułatami? Postąpiła zresztą bezrefleksyjnie, bo
omawiając infuły w skarbcach kolegiat (Zamość), nie po-
stawiła fundamentalnych pytań: skąd się one tam wzięły,
przez kogo i na mocy jakiego prawa były używane? Milcze-
niem pominęła nawet przypadki tak szczególne, jak przy-
wilej używania pontyfikaliów przez proboszczów kościoła
Mariackiego w Krakowie, dzierżony przez nich od roku
1402 10. Badaczka ma świadomość, że „problem definicji
insygniów biskupich i uprawnień do ich używania reguluje
prawo kanoniczne powszechne, przepisy prawa kanonicz-
nego partykularnego, jak statuty synodalne, oraz indywi-
dualne i zbiorowe przywileje papieskie” (s. 12), jednak ani
razu nie odwołała się do tych tekstów. Nie odwołała się
też do źródeł tak podstawowych, jak pontyfikały, rubryki
kościelne, testamenty biskupów, listy pasterskie, wzorcowe
wydawnictwa potrydenckie dotyczące wyposażenia koś-
ciołów (np. Instructiones fabricae et supellectis Ecclesiasticae
Karola Boromeusza i Praxis episcopalis Pawła Piaseckiego)
albo akta nuncjatury apostolskiej. W tych ostatnich praw-
dziwą „kopalnią” wiadomości są zapiski ks. Paola Alaleo-
nego, ceremoniarza kardynała Jerzego Radziwiłła, w trak-
cie jego misji legackiej w Polsce z okazji zaślubin Zygmunta
III z Anną Austriaczką w roku 1592 11. Zwrócił on uwagę
m.in. na fakt, że biskup krakowski w procesji Bożego Cia-
ła niósł monstrancję z Najświętszym Sakramentem, ma-
jąc głowę nakrytą „mitrą kosztowną”, co uznał za obyczaj
polski 12.
8 J. Braun, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient nach
Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik, Freiburg
im Breisgau 1907.
9 W książce cytowana jest tylko nowsza i nie tak gruntowna roz-
prawa: J. Braun, Die Liturgischen Paramente in Gegenwart und
Vergangenheit. Ein Handbuch der Paramentik, Freiburg 1924.
10 E. Długopolski, Katalog kościoła N. P. Maryi w Krakowie, „Teka
Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, 6,1916, s. 9.
11 G. Wassilowsky, H. Wolf, Pdpstlisches Zeremoniell in der Frii-
hen Neuzeit. Das Diarium des Zeremonienmeisters Paolo Alaleone
de Branca wahrend des Pontifikats Gregors XV. (1621-1623), Miin-
ster 2007.
12 ActaNunciaturaePolonae,t. 15: GermanicusMalaspina (1591-1598),
1.1:1 XII1591-31XII1592, Cracoviae 2000, s. 454: „portavit Sanc-
tissimum Sacramentum cum mitra praeciosa, quia dixerunt sic
[esse in] consuetudine in hoc regno et dnus legatus ita voluit”.