DOI Artikel:
Twardowska, Kamila: [Rezension von: Beate Störtkuhl, Rafał Makała (Hrsg.), Nicht nur Bauhaus – Netzwerke der Moderne in Mitteleuropa / Not just Bauhaus – Networks of Modernity in Central Europe]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.59426#0110
109
eksponujących transnarodowy charakter Bauhausu, to
zarówno konferencja, jak i publikacja stanowią jedne
z nielicznych, jeśli nie jedyne, poważne naukowe przed-
sięwzięcia poświęcone specyfice awangardy i jej związ-
kom z Bauhausem w Europie Środkowej. W nowych pań-
stwach kontynentu po 1918 roku architektura osiągnęła
wyjątkową rangę polityczną i społeczną, odpowiadała na
wyzwania i problemy, które w krajach „starej” Europy zo-
stały rozwiązane już przed kilkoma dekadami. Jej historia
opowiadana jest jednak w dalszym ciągu na ogół przez
lokalnych badaczy, z przyjęciem zachodniej perspektywy,
a w zachodniej literaturze marginalizowana. Wystarczy,
za redaktorami tomu, przytoczyć przykład Brna: tamtej-
sza willa rodziny Tugendhatów zaprojektowana przez Lu-
dwika Mięsa van der Rohe obecna jest w niemal każdej
książce o architekturze XX wieku, w przeciwieństwie do
nazwisk i twórczości architektów odpowiedzialnych za
budowę samego miasta, będącego jedną z ważniejszych
nowoczesnych, przemysłowych metropolii Europy Środ-
kowej10.
Nicht nur Bauhaus to pozycja, której ambicją jest po-
szerzenie perspektywy badawczej i naniesienie szczegó-
łów na białą plamę historii architektury i sztuki zajmują-
cą terytorium państw zbudowanych po upadku cesarstw
między Tallinnern, Poznaniem i Budapesztem oraz po-
szukiwanie nowych problemów węzłowych, ośrodków,
centrów i bohaterów (aktorów) w transnarodowej sieci za-
pomnianych powiązań. W założeniu skupia się na mapo-
waniu kontekstów i powiązań artystycznych funkcjonu-
jących niezależnie od narodowych antagonizmów, a nie
na studiach przypadków (choć, biorąc pod uwagę różno-
rodną konstrukcję zawartych w tomie artykułów, należy
stwierdzić, że obietnica nie została do końca spełniona,
co jednak nie obniża poznawczych walorów publikacji).
Zebrane w książce artykuły podzielone zostały na czte-
ry zasadnicze części. Pierwsza z nich traktuje o szkolni-
ctwie artystycznym, druga o międzynarodowych sieciach
powiązań, trzecia o architekturze i wzornictwie nowych
państw regionu, ostatnia zaś poświęcona została „długie-
mu trwaniu” międzywojennej awangardy.
Po wstępie prezentującym założenia metodologicz-
ne, część poświęconą edukacji inicjuje tekst pióra Stefa-
nie Fink, opowiadający o kształceniu architektonicznym
na Politechnice w Charlottenburgu11. To bardzo ważny
głos otwierający tom. Politechnika w Charlottenburgu
była matecznikiem szeregu cenionych architektów swojej
epoki, w zaskakujący sposób zaniedbany w badaniach hi-
storycznoartystycznych. Monografiści Маха Berga, Pau-
la Mebesa, Hansa Poelziga, Fritza Schumachera, Otto-
na Bartninga, Ericha Mendelssohna, Hansa Scharouna,
10 B. Störtkuhl, R. Makała, Netzwerke der Moderne in (Ost-)
Mitteleuropa - eine Einführung, [w:] Nicht nur Bauhaus, s. 9-10
(jakwprzyp. 6).
11 S. Fink, „Brausejahre” in Berlin - Die Architektenausbildung an
der Technischen Hochschule Charlottenburg während der Kaiser-
zeit, [w:] Nicht nur Bauhaus, s. 38-61 (jak w przyp. 6).
Brunona Tauta czy wreszcie i Waltera Gropiusa w swoich
pracach wciąż opierają się na autobiografii studenta tej
szkoły, Juliusa Posenera12, dlatego tak ważne jest przyjrze-
nie się tej placówce ze współczesnej perspektywy. Arty-
kuł Fink ma charakter przyczynkarski, niemniej jednak
podejmuje próbę rewizji kształcenia architektonicznego
w epoce cesarskiej w Berlinie. Autorka upatruje źródeł
sukcesu Politechniki w dobrym finansowaniu i sprawnej
strukturze organizacyjnej (w 1904 roku wykładała tam
jedna czwarta wszystkich profesorów architektury w kra-
ju, łącznie siedemdziesięciu siedmiu. Dzięki temu stu-
denci mieli więcej zajęć niż na innych uczelniach) oraz
w progresywnym programie nauczania, obejmującym
różnorodne zadania tematyczne, pozwalającym zdobyć
kompetencje z zakresu technologii czy konserwacji, od-
powiadającym na zmiany w zawodzie architekta. Słowem,
kształcenia dającego wiedzę i umiejętności, które pozwa-
lały na nowoczesne projektowanie.
Carsten Liesenberg w tekście poświęconym Heinricho-
wi Tessenowowi i jego nauczaniu zadaje jedno z kluczo-
wych pytań dla badań nad architekturą pierwszej połowy
XX wieku: jak spektakularny musi być modernizm? Au-
torka, przesuwając swoje rozważania z poszukiwań „spek-
takularnej” (awangardowej) formy architektonicznej na
innowacje w zakresie sposobów użytkowania architek-
tury mieszkaniowej, oddala definiowanie nowoczesno-
ści poprzez pryzmat stylu13. Zdejmuje z Tessenowa także
odium architekta w swojej twórczości stojącego po stronie
nazizmu, tłumacząc podstawy teoretyczne jego przywią-
zania do tradycji i unikania formalnych prowokacji.
Na następnych stronach Aleksandra Panzert opo-
wiada o postępowych szkołach artystycznych Republi-
ki Weimarskiej, poszukując nowych perspektyw na polu
zdominowanym przez figurę Bauhausu14. Zwraca uwagę
na wzajemne oddziaływania i powiązania szkół projek-
towania we Frankfurcie, Kolonii, Berlinie, Stuttgarcie,
Halle, Wrocławiu czy Karlsruhe. Placówki te były wobec
siebie konkurencyjne, co wymuszało ciągłe bycie na bie-
żąco i powodowało efekt domina: zmiany wprowadzone
w jednej, wpływały na kolejne szkoły. Były to nie tylko
platformy wymiany i współpracy artystycznej, ale także
przestrzenie współpracy z przemysłem, w których waż-
nym aspektem edukacji była praca warsztatowa. Autorka
pokazuje, że Bauhaus w swoich praktykach edukacyjnych
nie był bynajmniej odosobniony, stanowił jedną z wielu
podobnych szkół, w czasie swojego działania wcale nie
zajmował czołowej pozycji na krajowej arenie, a jego fe-
nomen jest fenomenem powojennej recepcji.
12 ƒ. Posener, Heimliche Erinnerungen: In Deutschland 1904 bis
1933, München 2004.
13 C. Liesenberg, Heinrich Tessenow und die „andere Moderne”,
[w:] Nicht nur Bauhaus, s. 62-81 (jakwprzyp. 6).
14 A. Panzert, Mitstreiter, Vorbild, Konkurrenz - Reformierte Kunst-
schulen der Weimarer Republik im Austausch, [w:] Nicht nur Bau-
haus, s. 82-95 (jak w przyp. 6).
eksponujących transnarodowy charakter Bauhausu, to
zarówno konferencja, jak i publikacja stanowią jedne
z nielicznych, jeśli nie jedyne, poważne naukowe przed-
sięwzięcia poświęcone specyfice awangardy i jej związ-
kom z Bauhausem w Europie Środkowej. W nowych pań-
stwach kontynentu po 1918 roku architektura osiągnęła
wyjątkową rangę polityczną i społeczną, odpowiadała na
wyzwania i problemy, które w krajach „starej” Europy zo-
stały rozwiązane już przed kilkoma dekadami. Jej historia
opowiadana jest jednak w dalszym ciągu na ogół przez
lokalnych badaczy, z przyjęciem zachodniej perspektywy,
a w zachodniej literaturze marginalizowana. Wystarczy,
za redaktorami tomu, przytoczyć przykład Brna: tamtej-
sza willa rodziny Tugendhatów zaprojektowana przez Lu-
dwika Mięsa van der Rohe obecna jest w niemal każdej
książce o architekturze XX wieku, w przeciwieństwie do
nazwisk i twórczości architektów odpowiedzialnych za
budowę samego miasta, będącego jedną z ważniejszych
nowoczesnych, przemysłowych metropolii Europy Środ-
kowej10.
Nicht nur Bauhaus to pozycja, której ambicją jest po-
szerzenie perspektywy badawczej i naniesienie szczegó-
łów na białą plamę historii architektury i sztuki zajmują-
cą terytorium państw zbudowanych po upadku cesarstw
między Tallinnern, Poznaniem i Budapesztem oraz po-
szukiwanie nowych problemów węzłowych, ośrodków,
centrów i bohaterów (aktorów) w transnarodowej sieci za-
pomnianych powiązań. W założeniu skupia się na mapo-
waniu kontekstów i powiązań artystycznych funkcjonu-
jących niezależnie od narodowych antagonizmów, a nie
na studiach przypadków (choć, biorąc pod uwagę różno-
rodną konstrukcję zawartych w tomie artykułów, należy
stwierdzić, że obietnica nie została do końca spełniona,
co jednak nie obniża poznawczych walorów publikacji).
Zebrane w książce artykuły podzielone zostały na czte-
ry zasadnicze części. Pierwsza z nich traktuje o szkolni-
ctwie artystycznym, druga o międzynarodowych sieciach
powiązań, trzecia o architekturze i wzornictwie nowych
państw regionu, ostatnia zaś poświęcona została „długie-
mu trwaniu” międzywojennej awangardy.
Po wstępie prezentującym założenia metodologicz-
ne, część poświęconą edukacji inicjuje tekst pióra Stefa-
nie Fink, opowiadający o kształceniu architektonicznym
na Politechnice w Charlottenburgu11. To bardzo ważny
głos otwierający tom. Politechnika w Charlottenburgu
była matecznikiem szeregu cenionych architektów swojej
epoki, w zaskakujący sposób zaniedbany w badaniach hi-
storycznoartystycznych. Monografiści Маха Berga, Pau-
la Mebesa, Hansa Poelziga, Fritza Schumachera, Otto-
na Bartninga, Ericha Mendelssohna, Hansa Scharouna,
10 B. Störtkuhl, R. Makała, Netzwerke der Moderne in (Ost-)
Mitteleuropa - eine Einführung, [w:] Nicht nur Bauhaus, s. 9-10
(jakwprzyp. 6).
11 S. Fink, „Brausejahre” in Berlin - Die Architektenausbildung an
der Technischen Hochschule Charlottenburg während der Kaiser-
zeit, [w:] Nicht nur Bauhaus, s. 38-61 (jak w przyp. 6).
Brunona Tauta czy wreszcie i Waltera Gropiusa w swoich
pracach wciąż opierają się na autobiografii studenta tej
szkoły, Juliusa Posenera12, dlatego tak ważne jest przyjrze-
nie się tej placówce ze współczesnej perspektywy. Arty-
kuł Fink ma charakter przyczynkarski, niemniej jednak
podejmuje próbę rewizji kształcenia architektonicznego
w epoce cesarskiej w Berlinie. Autorka upatruje źródeł
sukcesu Politechniki w dobrym finansowaniu i sprawnej
strukturze organizacyjnej (w 1904 roku wykładała tam
jedna czwarta wszystkich profesorów architektury w kra-
ju, łącznie siedemdziesięciu siedmiu. Dzięki temu stu-
denci mieli więcej zajęć niż na innych uczelniach) oraz
w progresywnym programie nauczania, obejmującym
różnorodne zadania tematyczne, pozwalającym zdobyć
kompetencje z zakresu technologii czy konserwacji, od-
powiadającym na zmiany w zawodzie architekta. Słowem,
kształcenia dającego wiedzę i umiejętności, które pozwa-
lały na nowoczesne projektowanie.
Carsten Liesenberg w tekście poświęconym Heinricho-
wi Tessenowowi i jego nauczaniu zadaje jedno z kluczo-
wych pytań dla badań nad architekturą pierwszej połowy
XX wieku: jak spektakularny musi być modernizm? Au-
torka, przesuwając swoje rozważania z poszukiwań „spek-
takularnej” (awangardowej) formy architektonicznej na
innowacje w zakresie sposobów użytkowania architek-
tury mieszkaniowej, oddala definiowanie nowoczesno-
ści poprzez pryzmat stylu13. Zdejmuje z Tessenowa także
odium architekta w swojej twórczości stojącego po stronie
nazizmu, tłumacząc podstawy teoretyczne jego przywią-
zania do tradycji i unikania formalnych prowokacji.
Na następnych stronach Aleksandra Panzert opo-
wiada o postępowych szkołach artystycznych Republi-
ki Weimarskiej, poszukując nowych perspektyw na polu
zdominowanym przez figurę Bauhausu14. Zwraca uwagę
na wzajemne oddziaływania i powiązania szkół projek-
towania we Frankfurcie, Kolonii, Berlinie, Stuttgarcie,
Halle, Wrocławiu czy Karlsruhe. Placówki te były wobec
siebie konkurencyjne, co wymuszało ciągłe bycie na bie-
żąco i powodowało efekt domina: zmiany wprowadzone
w jednej, wpływały na kolejne szkoły. Były to nie tylko
platformy wymiany i współpracy artystycznej, ale także
przestrzenie współpracy z przemysłem, w których waż-
nym aspektem edukacji była praca warsztatowa. Autorka
pokazuje, że Bauhaus w swoich praktykach edukacyjnych
nie był bynajmniej odosobniony, stanowił jedną z wielu
podobnych szkół, w czasie swojego działania wcale nie
zajmował czołowej pozycji na krajowej arenie, a jego fe-
nomen jest fenomenem powojennej recepcji.
12 ƒ. Posener, Heimliche Erinnerungen: In Deutschland 1904 bis
1933, München 2004.
13 C. Liesenberg, Heinrich Tessenow und die „andere Moderne”,
[w:] Nicht nur Bauhaus, s. 62-81 (jakwprzyp. 6).
14 A. Panzert, Mitstreiter, Vorbild, Konkurrenz - Reformierte Kunst-
schulen der Weimarer Republik im Austausch, [w:] Nicht nur Bau-
haus, s. 82-95 (jak w przyp. 6).