DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23925#0058
52
SECUNDUS ADYENTUS
to szkic Pompea Ugonia znajdujący się w Kodeksie Barberini — Lat. 2161, fol.
29r9. Ten schematyczny, na poły niedbały szkic, ukazujący niecałą dekorację
łuku, lecz tylko popiersie Chrystusa, wnosi jednak pewną cenną informację,
przedstawia bowiem Zbawiciela z krzyżem, którego nie ma na uprzednio wymie-
nionych — rysunku i sztychu, brak go też w rekonstrukcji mozaik z XIX w.
Na podstawie tych źródeł i porównań z innymi współczesnymi programami
o podobnej tematyce oraz uwzględniając istniejące do dziś mozaiki — można
z dużą dozą prawdopodobieństwa odtworzyć ikonografię łuku w kościele przy
Via Ostiense w jej pierwotnej postaci z V w.10
Centrum kompozycyjne i ideowe mozaiki stanowiło frontalne przedstawienie
Chrystusa w popiersiu, może od początku długowłosego i brodatego, ujętego
w clipeus, z krzyżem w lewym ręku, opartym na ramieniu i przechodzącym
ukośnie poza nimbem11. Od głowy Chrystusa lub od nimbu odchodziło dziewięć
promieni rozszerzających się i wybiegających poza clipeus, co wynika wyraźnie
ze źródeł ikonograficznych z XVII w. W górnej partii łuku wyłaniają się z chmur
skrzydlate postacie apokaliptyczne, symbolizujące ewangelistów: z prawej stro-
ny Chrystusa — anioł (któremu w istniejącej rekonstrukcji z XIX w. przez
pomyłkę zapewne dodano brodę) i wół, z lewej zaś — lew i orzeł. Każde
z apokaliptycznych stworzeń przedstawione jest z księgą. Poniżej ukazano dwu-
dziestu czterech Starców z wieńcami w rękach; w dwu rozmieszczonych symet-
rycznie grupach kroczą procesjonalnie ku Chrystusowi. Scenę główną uzupeł-
niały niewielkie postacie dwóch uskrzydlonych aniołów, pierwotnie ukazanych
zapewne w półfigurach. Nie można mieć pewności, czy trzymali oni owe „krokie-
towe kije", jak żartobliwie nazywa je Franz van der Meer, i jaki był gest prawej
ręki Chrystusa — te bowiem fragmenty nie istniały w chwili, gdy sporządzono
omówione wcześniej rysunek i sztych. W dolnej partii łuku wyobrażono jeszcze
dwóch świadków wizji: apostołów Piotra i Pawła.
Już van der Meer zauważył, że mozaika nie jest ilustracją jednego tylko kon-
kretnego rozdziału Apokalipsy, lecz przedstawia obraz, który można by nazwać
syntetycznym, złożyły się nań bowiem różne motywy formalne i literackie12.0 ile
jednak wskazano już źródła przedstawienia Starców, o tyle nie rozwiązano dotąd
przekonująco wyobrażenia Chrystusa z promieniami wychodzącymi poza cli-
peus13. Niezwykłość tego obrazu nie uszła oczywiście uwadze badaczy. Poświę-
cono mu jednak tylko lakoniczne wzmianki, ograniczając się do bardzo ogólnych
interpretacji. Dla van der Meera twórca wyobrażenia na łuku chciał pokazać
obydwie natury Chrystusa — boską i ludzką14. Dla Hermanna Schnitzlera
9 Waetzoldt, 1961, s. 20-22; id., 1964, il. 454 (kat. nr 837); Wilpert, Schumacher, 1976,
il. 57 do tekstu na s. 87, 88.
10 Zob. Waetzoldt, 1961, s. 19-23; Matthiae, 1967, s. 125, 126.
11 Można dyskutować czy w przypadku tego przedstawienia mamy do czynienia tylko z clipeu-
sem, czy także z mandorlą. Na temat mandorli Brendel, 1944, s. 5 — 24 (tam omówione teorie
Kriickego, Cooka, Elderkina). Zob. też Brenk, 1975, s. 171 n.; Weber, 1981.0 clipeusie
Bolten, 1937; Winkes, 1969; zob. też Bastien, 1981, s. 315-352. O clipeusie i jego związku
z symboliką solarną Bolten, 1937; L'Orange, 1953, s. 90—113. Na temat przedstawień Chrystusa
w clipeusie Kantorowicz, 1963, s. 145 nn. Zob. też Grabar, 1968, s. 603 — 614.
12 Van der Meer, 1938, s. 91.0 „syntetycznym" charakterze przedstawień Drugiego Przyjęcia
pisali ostatnio Engemann, 1979, s. 73-97; Barrali Altet, 1979, s. 187-207.
13 Klauser, 1944, s. 150; id., 1950, szp. 1017; Miziołek, 1985, s. 49 i przyp. 236.
14 Van der Meer, 1938, s. 90.
SECUNDUS ADYENTUS
to szkic Pompea Ugonia znajdujący się w Kodeksie Barberini — Lat. 2161, fol.
29r9. Ten schematyczny, na poły niedbały szkic, ukazujący niecałą dekorację
łuku, lecz tylko popiersie Chrystusa, wnosi jednak pewną cenną informację,
przedstawia bowiem Zbawiciela z krzyżem, którego nie ma na uprzednio wymie-
nionych — rysunku i sztychu, brak go też w rekonstrukcji mozaik z XIX w.
Na podstawie tych źródeł i porównań z innymi współczesnymi programami
o podobnej tematyce oraz uwzględniając istniejące do dziś mozaiki — można
z dużą dozą prawdopodobieństwa odtworzyć ikonografię łuku w kościele przy
Via Ostiense w jej pierwotnej postaci z V w.10
Centrum kompozycyjne i ideowe mozaiki stanowiło frontalne przedstawienie
Chrystusa w popiersiu, może od początku długowłosego i brodatego, ujętego
w clipeus, z krzyżem w lewym ręku, opartym na ramieniu i przechodzącym
ukośnie poza nimbem11. Od głowy Chrystusa lub od nimbu odchodziło dziewięć
promieni rozszerzających się i wybiegających poza clipeus, co wynika wyraźnie
ze źródeł ikonograficznych z XVII w. W górnej partii łuku wyłaniają się z chmur
skrzydlate postacie apokaliptyczne, symbolizujące ewangelistów: z prawej stro-
ny Chrystusa — anioł (któremu w istniejącej rekonstrukcji z XIX w. przez
pomyłkę zapewne dodano brodę) i wół, z lewej zaś — lew i orzeł. Każde
z apokaliptycznych stworzeń przedstawione jest z księgą. Poniżej ukazano dwu-
dziestu czterech Starców z wieńcami w rękach; w dwu rozmieszczonych symet-
rycznie grupach kroczą procesjonalnie ku Chrystusowi. Scenę główną uzupeł-
niały niewielkie postacie dwóch uskrzydlonych aniołów, pierwotnie ukazanych
zapewne w półfigurach. Nie można mieć pewności, czy trzymali oni owe „krokie-
towe kije", jak żartobliwie nazywa je Franz van der Meer, i jaki był gest prawej
ręki Chrystusa — te bowiem fragmenty nie istniały w chwili, gdy sporządzono
omówione wcześniej rysunek i sztych. W dolnej partii łuku wyobrażono jeszcze
dwóch świadków wizji: apostołów Piotra i Pawła.
Już van der Meer zauważył, że mozaika nie jest ilustracją jednego tylko kon-
kretnego rozdziału Apokalipsy, lecz przedstawia obraz, który można by nazwać
syntetycznym, złożyły się nań bowiem różne motywy formalne i literackie12.0 ile
jednak wskazano już źródła przedstawienia Starców, o tyle nie rozwiązano dotąd
przekonująco wyobrażenia Chrystusa z promieniami wychodzącymi poza cli-
peus13. Niezwykłość tego obrazu nie uszła oczywiście uwadze badaczy. Poświę-
cono mu jednak tylko lakoniczne wzmianki, ograniczając się do bardzo ogólnych
interpretacji. Dla van der Meera twórca wyobrażenia na łuku chciał pokazać
obydwie natury Chrystusa — boską i ludzką14. Dla Hermanna Schnitzlera
9 Waetzoldt, 1961, s. 20-22; id., 1964, il. 454 (kat. nr 837); Wilpert, Schumacher, 1976,
il. 57 do tekstu na s. 87, 88.
10 Zob. Waetzoldt, 1961, s. 19-23; Matthiae, 1967, s. 125, 126.
11 Można dyskutować czy w przypadku tego przedstawienia mamy do czynienia tylko z clipeu-
sem, czy także z mandorlą. Na temat mandorli Brendel, 1944, s. 5 — 24 (tam omówione teorie
Kriickego, Cooka, Elderkina). Zob. też Brenk, 1975, s. 171 n.; Weber, 1981.0 clipeusie
Bolten, 1937; Winkes, 1969; zob. też Bastien, 1981, s. 315-352. O clipeusie i jego związku
z symboliką solarną Bolten, 1937; L'Orange, 1953, s. 90—113. Na temat przedstawień Chrystusa
w clipeusie Kantorowicz, 1963, s. 145 nn. Zob. też Grabar, 1968, s. 603 — 614.
12 Van der Meer, 1938, s. 91.0 „syntetycznym" charakterze przedstawień Drugiego Przyjęcia
pisali ostatnio Engemann, 1979, s. 73-97; Barrali Altet, 1979, s. 187-207.
13 Klauser, 1944, s. 150; id., 1950, szp. 1017; Miziołek, 1985, s. 49 i przyp. 236.
14 Van der Meer, 1938, s. 90.