ZESZYTY NAUKOWE UNIWERS YTETU JAGIELLONSICIEGO

Nr 45

PRACE Z HISTORII SZTUKI Z. 1

1962

Tadeusz Dobrowolski

Cztery style portretu „sarmackiego 44*

1. TJwagi wstępne

Osobliwością dawnej sztuki polskiej w. XVI, zwłaszcza zaś XVII i XVIII
było małarstwo portretowe o swoistych cechach, zgodnych z ogólną kulturą
tego czasu. Na kulturę tę, określaną terminem sarmatyzmu (w wyniku prze-
sądu o „sarmackim” pocliodzeniu Polaków), składały się różne, sprzeczne
nieraz ze sobą jakości, cechujące specyficzny styl życia szlacheckiego narodu.
Pojęcie szlacheckiego narodu powstało zaś w następstwie faktu, że w drugiej
połowie w. XV przekształciła się Polska w demokrację szlachecką z królem
wybieralnym na czele. Szlachta więc jako jedyna klasa rządząca stanowiła
podług własnego mniemania naród polski. Jako stan w sohie zamknięty, prze-
świadczony przy tym o swojej absolutnej wyższości w stosunku do innych
stworzyła własne, osobliwe formy kułtury ducliowej i materiałnej, własny,
odmienny od zachodnioeuropejskiego ubiór, inny rynsztunek wojskowy, inny
sposób bycia i odmienny obyczaj towarzyski. Inspirowała też swoiste ma-
larstwo portretowe.

0 kulturze szlacheckiej decydowały zjawiska pełne wzajemnych sprzecz-
ności. Wytwarzał się więc. ideał osiadłego, ziemiańskiego życia, a równocze-
śnie szerzył się kult rycerskiego rzemiosła, związany z ustawiczną wojną na
wschodnich kresach państwa, na tzw. „dzikich polach”, pustoszonych przez
najazdy tureckie i tatarskie. Z jednej strony ujawniała szlachta przywiązanie
do kultury rodzimej, połączone nawet z ksenofobią, z drugiej zaś strony ro-
dził się kult cudzoziemszczyzny. Szlachecka Polska była „przedmurzem”
chrześcijaństwa i perceptorem zachodniej kultury łacińskiej, stawała na ogół
po stronie kontrreformacji i przejinowała skwapliwie kulturę baroku, a rów-

* Nin. studium nawiązuje do książki autora Polskie malarst/wo portretowe (Kraków 1948)
i stanowi jej uzupełnienie. Od czasu wydania cytowanej pracy ogłoszono nieco przyczynków
do kwestii portretowego malarstwa i opublikowano sporo reprodukcji, co umożliwilo rozwi-
nięcie tematu i dokonanie uogólnień, odnoszących się do stylu tego malarstwa. Uustracje
ogranicza się tylko do stanowiących przykłady czterech śtylów. Inne ryciny znajdzie czytel-
nik w cyt. książce i innych znanych publikacjach (w części albumowych) oraz w katalogach
wystaw, a także w aktualnie wydawanych zeszytach „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”.

6*

83