DOI article:
Kalinowski, Lech: Ikonologia czy ikonografia?: termin ikonologia w badaniach nad sztuką Erwina Panofsky'ego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.26676#0012
to je musieli brać pod światło“ x. W literaturze o sztuce termin ikonologia wy-
stępuje jednak dopiero w czasach nowożytnych i ma dwa różne zakresy i zna-
czenia 1 2. W znaczeniu pierwszym, jak powszechnie wiadomo, wprowadzony
został w r. 1593 przez Cezarego Ripę (1560—przed 1625) jako tytuł słownika
o układzie alfabetycznym, służącego do obrazowego przedstawiania pojęć
ogólnych, głównie z dziedziny moralności, ale i innych, za pomocą alegorii,
personifikacji i atrybutów 3. Należy tu z naeiskiem podkreślić, że tekst Ripy
bynajmniej nie powstał wyłącznie dla zaspokojenia potrzeb malarzy i rzeźbiarzy,
jak można by mniemać na podstawie późniejszych losów dzieła; pierwsze
wydanie w ogóle nie miało ilustracji, a w rozwiniętym tytule wydania z r. 1611
autor zwracał się w pierwszym rzędzie do mówców, kaznodziejów i poetów, na
dalszym zaś miejscu dopiero do malarzy i rzeźbiarzy. Byłby to więc zasadniczo
podręcznik z zakresu retoryki 4. Niemniej po ukazaniu się pierwszego tekstu
1 Plato, Faidros 267 C (Plato, I, w The Loeb Classical Library 36, Cambridge, Mass. —•
London 1953, s. 538): Ta §ł II(óXou ~(7ię (ppdaoiusy a5 uouasta Xoyo>v, oic SiTc/.aa:oAoy:av xai
■yv(oixoXoyt'av xai eŁxovoXoyćav, 6vop.dT(ov ts Aixup.vsi(ov & 6xstV(p 68(opd)aaTO 7tp8ę 7toi'v)atv
suETtetaę; 269 A (Tamże, s. 544): 8>v vuv 8d) ^ptstę 8ty)[jiEV t6>v 7tayxaX(ov T£XV7)(J.aT(ov |3paxu-
Xoyt6>v te xat EtxovoXoyto>v xal oaa &XXa SieXdóvTE(; tW aiyaę sęaptEV elvat axE7tTŹa.
Tłumaczenie polskie W. Witwickiego: Platon, Fajdros, Warszawa 1958, s. 107 z komentarzem
na s. 30 i 190, oraz s. 110.
2 O ikonologii patrz: C. Lucas, Iconologie (Beaux-Arts) (La Grande Encyclopedie, XX,
Paris [b.r.], s. 528). — J. Białostocki, Metoda ikonologiczna w badaniach nad sztuką (Przegląd
Humanistyczny I, 1957, nr 2, s. 46-59, i nr 3, s. 9-18 ) przedrukowane w tegoż Pięć wieków myśli
o sztuce, Warszawa 1959, s. 271—296. — H. Bauer, Ikonologie (Religion in Gescbichte und Ge-
genwart, III, 3 wyd., Tiibingen 1959, szp. 674-676). — J. Białostocki, Iconografia e Iconologia
(Enciclopedia Universale dell Arte, VII, Venezia-Roma [1962], s. 163-177). — I. II. A. Engel-
bert, Iconology and Iconography (New Catbolic Encyclopedia, VII, McGraw-Hill Book Company
1967, s. 329-333). — W. S. Heckscher, The Genesis of Iconology (Stil und Uberlieferung in der
Kunst des Abendlandes. Akten des 21. lnternationalen Kongresses fiir Kunstgeschichte in Bonn
1964, III. Theorien und Probleme, Berlin 1967, s. 239-261). — R. Recht, La methode iconologiąue
d'Erwin Panofsky (Critiąue XXIV, 1968,1, s. 315-323). — J. B [essac], Iconologie (Encyclo-
paedia Universalis, VIII, Paris 1970, s. 710-712). — Patrz też H. van de W aal, Drie eeuwen
uaderlandsche geschied-uitbeelding, 1500-1800, s’Gravenhage 1952, I, s. 3-4; II, s. 2—4.
3 Cesare Ripa, lconologia overo descrittione delTimagini universale cavate dalTantichita et da altri
luoghi da C. R. Perugino. Opera non meno utile che necessaria a Poeti, Pittori e Scultori per rappresen-
tare le virtu, vitij, affetti, etc. passioni humanc, Roma 1593; 1. wyd. z ilustracjami: Roma 1603;
łącznie do lat 1764-1767 12 wydań włoskich, ponadto 6 w języku francuskim, 5 — angielskim, 4 —
niemieckim i 5—holendcrskim. Patrz E. Vi’ a 11 d o \\ - k y, Rirrnlie intorno all 'Iconologia di Cesare
Ripa (Bibliołilia XLI, 1939) oraz: J. G. Sulzer, Allgemeine Theorie der Schónen Kiinste, 3. wyd.,
Frankfurt und Leipzig 1798, s. 118—119. — TJniversal Catalogue of Books on Art, London 1868,
s. 1743-1744. — M. P[raz], Emblem (Enciclopedia Italiana, XIII, Roma 1932, s. 863-864). —
M. Praz, Studi sul concettismo, Firenze 1946, s. 264-265. — Tenże, Studies in Seventeenth
Cenlury Imagery, II. A Bibliography of Emblem Books (Studies of the Warburg Institute
3), London 1947, s. 139—141. — E. Droułers, Dictionnaire des attributs, allegories, emblemes
et symboles, Turnhout [1949], s. 276-281. —W. S. Heckscher, Aphrodite as a Nun (The Phoenix
VII, 1953, s. 105—117). —W języku polskim: W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, III. Estetyka
nowożytna, Wrocław—Warszawa-Kraków 1967, s. 259—271.
4 Tak określają książkę Ripy E. Mandowsky, o. c., s. 13 i W. Sypher, Four Stages of
Renaissance Style. Transformations in Art and Literature 1400—1700, Doubłeday and Company,
6
stępuje jednak dopiero w czasach nowożytnych i ma dwa różne zakresy i zna-
czenia 1 2. W znaczeniu pierwszym, jak powszechnie wiadomo, wprowadzony
został w r. 1593 przez Cezarego Ripę (1560—przed 1625) jako tytuł słownika
o układzie alfabetycznym, służącego do obrazowego przedstawiania pojęć
ogólnych, głównie z dziedziny moralności, ale i innych, za pomocą alegorii,
personifikacji i atrybutów 3. Należy tu z naeiskiem podkreślić, że tekst Ripy
bynajmniej nie powstał wyłącznie dla zaspokojenia potrzeb malarzy i rzeźbiarzy,
jak można by mniemać na podstawie późniejszych losów dzieła; pierwsze
wydanie w ogóle nie miało ilustracji, a w rozwiniętym tytule wydania z r. 1611
autor zwracał się w pierwszym rzędzie do mówców, kaznodziejów i poetów, na
dalszym zaś miejscu dopiero do malarzy i rzeźbiarzy. Byłby to więc zasadniczo
podręcznik z zakresu retoryki 4. Niemniej po ukazaniu się pierwszego tekstu
1 Plato, Faidros 267 C (Plato, I, w The Loeb Classical Library 36, Cambridge, Mass. —•
London 1953, s. 538): Ta §ł II(óXou ~(7ię (ppdaoiusy a5 uouasta Xoyo>v, oic SiTc/.aa:oAoy:av xai
■yv(oixoXoyt'av xai eŁxovoXoyćav, 6vop.dT(ov ts Aixup.vsi(ov & 6xstV(p 68(opd)aaTO 7tp8ę 7toi'v)atv
suETtetaę; 269 A (Tamże, s. 544): 8>v vuv 8d) ^ptstę 8ty)[jiEV t6>v 7tayxaX(ov T£XV7)(J.aT(ov |3paxu-
Xoyt6>v te xat EtxovoXoyto>v xal oaa &XXa SieXdóvTE(; tW aiyaę sęaptEV elvat axE7tTŹa.
Tłumaczenie polskie W. Witwickiego: Platon, Fajdros, Warszawa 1958, s. 107 z komentarzem
na s. 30 i 190, oraz s. 110.
2 O ikonologii patrz: C. Lucas, Iconologie (Beaux-Arts) (La Grande Encyclopedie, XX,
Paris [b.r.], s. 528). — J. Białostocki, Metoda ikonologiczna w badaniach nad sztuką (Przegląd
Humanistyczny I, 1957, nr 2, s. 46-59, i nr 3, s. 9-18 ) przedrukowane w tegoż Pięć wieków myśli
o sztuce, Warszawa 1959, s. 271—296. — H. Bauer, Ikonologie (Religion in Gescbichte und Ge-
genwart, III, 3 wyd., Tiibingen 1959, szp. 674-676). — J. Białostocki, Iconografia e Iconologia
(Enciclopedia Universale dell Arte, VII, Venezia-Roma [1962], s. 163-177). — I. II. A. Engel-
bert, Iconology and Iconography (New Catbolic Encyclopedia, VII, McGraw-Hill Book Company
1967, s. 329-333). — W. S. Heckscher, The Genesis of Iconology (Stil und Uberlieferung in der
Kunst des Abendlandes. Akten des 21. lnternationalen Kongresses fiir Kunstgeschichte in Bonn
1964, III. Theorien und Probleme, Berlin 1967, s. 239-261). — R. Recht, La methode iconologiąue
d'Erwin Panofsky (Critiąue XXIV, 1968,1, s. 315-323). — J. B [essac], Iconologie (Encyclo-
paedia Universalis, VIII, Paris 1970, s. 710-712). — Patrz też H. van de W aal, Drie eeuwen
uaderlandsche geschied-uitbeelding, 1500-1800, s’Gravenhage 1952, I, s. 3-4; II, s. 2—4.
3 Cesare Ripa, lconologia overo descrittione delTimagini universale cavate dalTantichita et da altri
luoghi da C. R. Perugino. Opera non meno utile che necessaria a Poeti, Pittori e Scultori per rappresen-
tare le virtu, vitij, affetti, etc. passioni humanc, Roma 1593; 1. wyd. z ilustracjami: Roma 1603;
łącznie do lat 1764-1767 12 wydań włoskich, ponadto 6 w języku francuskim, 5 — angielskim, 4 —
niemieckim i 5—holendcrskim. Patrz E. Vi’ a 11 d o \\ - k y, Rirrnlie intorno all 'Iconologia di Cesare
Ripa (Bibliołilia XLI, 1939) oraz: J. G. Sulzer, Allgemeine Theorie der Schónen Kiinste, 3. wyd.,
Frankfurt und Leipzig 1798, s. 118—119. — TJniversal Catalogue of Books on Art, London 1868,
s. 1743-1744. — M. P[raz], Emblem (Enciclopedia Italiana, XIII, Roma 1932, s. 863-864). —
M. Praz, Studi sul concettismo, Firenze 1946, s. 264-265. — Tenże, Studies in Seventeenth
Cenlury Imagery, II. A Bibliography of Emblem Books (Studies of the Warburg Institute
3), London 1947, s. 139—141. — E. Droułers, Dictionnaire des attributs, allegories, emblemes
et symboles, Turnhout [1949], s. 276-281. —W. S. Heckscher, Aphrodite as a Nun (The Phoenix
VII, 1953, s. 105—117). —W języku polskim: W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, III. Estetyka
nowożytna, Wrocław—Warszawa-Kraków 1967, s. 259—271.
4 Tak określają książkę Ripy E. Mandowsky, o. c., s. 13 i W. Sypher, Four Stages of
Renaissance Style. Transformations in Art and Literature 1400—1700, Doubłeday and Company,
6