DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Ikonologia czy ikonografia?: termin ikonologia w badaniach nad sztuką Erwina Panofsky'ego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26676#0013
ilustrowanego w r. 1603 książka Ripy, trzykrotnie jeszcze wydana za jego
życia w latach 1607, 1611 i 1618, nabrała znaczenia wzornika ałegorii i perso-
nifikacji przeznaczonego przede wszystkim dła artystów i to znaczenie zachowała
Iconologia do 2. połowy w. XYIII, jeśli nie do początku XIX stulecia, już nie
tylko jako dzieło jednostkowe, ale po prostu jako gatunek literacki * * 5.
Z kolei w 3. ćwierci w. XVIII Joachim Winckelmann uznał za słuszne zastą-
pić przestarzałą wówćzas książkę Ripy nowym tego samego rodzaju podręcz-
nikiem, tyłe że zamiast terminu ikonologia wj)rowadził do tytrdu — powodowany
jawną niechęcią do chrześcijańskiego charakteru dzieła Ripy — termin ale-
goria, gdyż „rozprawa o alegorii jest właśnie tym, co inni nazywają ilcono-
łogią“ 6. Pod wpływem odrodzonego kultu dla kultury i sztuki starożytnej
lnc., Garden City,N. Y., 1956, s. 169. — zapewne biorąc pod uwagę podtytuł wydania z r. 1613:
Opera utile ad Oratori, Predicatori, Poeti, Pittori, Scultori...
5 Autorów i pełne tytuły barokowych ikonologii wymieniają m.in.: Praz, Studies in Se-
yenleenth Century Imagery, I, passim. ■— Droulers, l. c. — W. Mrazek, Ikonologie der barocken
Deckenmalerei (Oesterreichische Akademie der Wissenschaften, Pliilosophisch-historische Klasse,
Sitzungsberichte, t. 228, rozprawa 3, Wien 1953, s. 4-11). — W. S. Heckscher i K. A. Wirth,
Emblem, Emblembuch (Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, IV, Stuttgart 1959, szp. 188).
Po polsku hasła barokowych ikonologii streszcza A. Osiński, Słownik mitologiczny. Z przyłącze-
niem — Obrazo-pismu (Iconologia), I—III, Warszawa 1806, 1808 i 1812, wyjaśniając w Przedmo-
wie: „Dla miłośników kunsztów, wyłożyłem Obrazopism (Iconologia) starowieczny i nowowieczny,
który dotąd w takowe dzieła nie wchodził. Lubo właściwie mówiąc, Mitologia dawna, jest prawdzi-
wym obrazopismem [...]. Niedostateczność Cezara Rypy i Anglika Rychardsona dopełniłem
Grawelotem i Kochinem, których wyobrażenia mają pospolicie więcej wyrazistości, mocy
i dokładności“; tamże II, s. 270, podana jest definicja i sposób alegorycznego przedstawiania ikono-
logii: „Iconologia (Obrazopism). Ta nauka dotycze się wyobrażeń ludzi, bogów i istot ałlego-
rycznych. Od późniejszych wystawiana jest w postaci kobiety siedzącej, która piórem w ręce
opisuje istoty moralne, które jej geniusz wyjaśnia. ICażdy z geniuszów otaczających ją okazuje
przez wizerunki istotę allegoryczną, którą wyraża. Rozrzucone przy nogach medale dają poznać,
że ikonologia wspiera się na poznaniu medalów i starodawnych zabytków. Zródłosłów: Eikon,
obraz, logos, mowa“.
6 J. Winckelmann, l crsuch einer Alłegorie, besonders fiir die Kunst, Dresden 1766, s. 2:
„In folgenden Zeiten aber ist der Gebrauch des Wortes Allegorie erweitert, und man begreift
unter Allegorie alles was durch Bilder und Zeichen angedeutet und gemahlet wird; in solchem
Verstande hat Heraclides Ponticus in der Aufschrift seiner Abhandlung von den Allegorien
des Homerus dieses Wort genommen, und dieser Bedeutung zu folge ist die Abhandlung einer
Ałlegorie eben das was andere Iconologie nennen“. Rozprawę Winckelmanna o alegorii oma-
wiają: C. Justi, Winckelmann und seine Zeitgenossen, 2. wyd. Leipzig 1898, III, s. 230-242. —
M. Schlesinger, Geschichte des Symbols. Ein Pcrsuch. Heriin 1912, s. 150—153. — K. Borinski,
Die Antike in der Poetik und Kunsttheorie, II (Das Erbe der Alten X), Leipzig 1924, s. 31 i 208—
210. Związek „przez przeciwieństwo" rozprawy Winckelmanna z gatunkiem barokowych ikono-
logii podkreślają: Heckscher, o. c., s. 116-117. — Mrazek, o.c., s. 65. — E. M. Szarota,
0 Winckelmannowskiej koncepcji alegorii (Estetyka II, 1961, s. 161—177). —— E. Forssman,
Ikonologie und allgemeine Kunstgeschichte (Zeitschrift fur Aesthetik und allgemeine Kunstwissen-
schaft XI, 1, 1966, s. 132—133). Stwierdzenie tego związku można również odczytać z diatryby
A. Schopenhauera przeciwko alegorii w Die Welt als Wille und Porstellung, I, ks. III, §50.
Powołując się na negatywną ocenę Iconołogii Ripy przez Winckelmanna, Sulzer, o. c., I, s. 107
1 118-119, postuluje: „Es ware zu wunschen, dass jemand die allegorischen Bilder der Alten aus
allen Schriften und Cabinetten zusammensuchte, und daraus eine bessere Iconologie machte,
als die Ripa gegeben hat“.
7
życia w latach 1607, 1611 i 1618, nabrała znaczenia wzornika ałegorii i perso-
nifikacji przeznaczonego przede wszystkim dła artystów i to znaczenie zachowała
Iconologia do 2. połowy w. XYIII, jeśli nie do początku XIX stulecia, już nie
tylko jako dzieło jednostkowe, ale po prostu jako gatunek literacki * * 5.
Z kolei w 3. ćwierci w. XVIII Joachim Winckelmann uznał za słuszne zastą-
pić przestarzałą wówćzas książkę Ripy nowym tego samego rodzaju podręcz-
nikiem, tyłe że zamiast terminu ikonologia wj)rowadził do tytrdu — powodowany
jawną niechęcią do chrześcijańskiego charakteru dzieła Ripy — termin ale-
goria, gdyż „rozprawa o alegorii jest właśnie tym, co inni nazywają ilcono-
łogią“ 6. Pod wpływem odrodzonego kultu dla kultury i sztuki starożytnej
lnc., Garden City,N. Y., 1956, s. 169. — zapewne biorąc pod uwagę podtytuł wydania z r. 1613:
Opera utile ad Oratori, Predicatori, Poeti, Pittori, Scultori...
5 Autorów i pełne tytuły barokowych ikonologii wymieniają m.in.: Praz, Studies in Se-
yenleenth Century Imagery, I, passim. ■— Droulers, l. c. — W. Mrazek, Ikonologie der barocken
Deckenmalerei (Oesterreichische Akademie der Wissenschaften, Pliilosophisch-historische Klasse,
Sitzungsberichte, t. 228, rozprawa 3, Wien 1953, s. 4-11). — W. S. Heckscher i K. A. Wirth,
Emblem, Emblembuch (Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, IV, Stuttgart 1959, szp. 188).
Po polsku hasła barokowych ikonologii streszcza A. Osiński, Słownik mitologiczny. Z przyłącze-
niem — Obrazo-pismu (Iconologia), I—III, Warszawa 1806, 1808 i 1812, wyjaśniając w Przedmo-
wie: „Dla miłośników kunsztów, wyłożyłem Obrazopism (Iconologia) starowieczny i nowowieczny,
który dotąd w takowe dzieła nie wchodził. Lubo właściwie mówiąc, Mitologia dawna, jest prawdzi-
wym obrazopismem [...]. Niedostateczność Cezara Rypy i Anglika Rychardsona dopełniłem
Grawelotem i Kochinem, których wyobrażenia mają pospolicie więcej wyrazistości, mocy
i dokładności“; tamże II, s. 270, podana jest definicja i sposób alegorycznego przedstawiania ikono-
logii: „Iconologia (Obrazopism). Ta nauka dotycze się wyobrażeń ludzi, bogów i istot ałlego-
rycznych. Od późniejszych wystawiana jest w postaci kobiety siedzącej, która piórem w ręce
opisuje istoty moralne, które jej geniusz wyjaśnia. ICażdy z geniuszów otaczających ją okazuje
przez wizerunki istotę allegoryczną, którą wyraża. Rozrzucone przy nogach medale dają poznać,
że ikonologia wspiera się na poznaniu medalów i starodawnych zabytków. Zródłosłów: Eikon,
obraz, logos, mowa“.
6 J. Winckelmann, l crsuch einer Alłegorie, besonders fiir die Kunst, Dresden 1766, s. 2:
„In folgenden Zeiten aber ist der Gebrauch des Wortes Allegorie erweitert, und man begreift
unter Allegorie alles was durch Bilder und Zeichen angedeutet und gemahlet wird; in solchem
Verstande hat Heraclides Ponticus in der Aufschrift seiner Abhandlung von den Allegorien
des Homerus dieses Wort genommen, und dieser Bedeutung zu folge ist die Abhandlung einer
Ałlegorie eben das was andere Iconologie nennen“. Rozprawę Winckelmanna o alegorii oma-
wiają: C. Justi, Winckelmann und seine Zeitgenossen, 2. wyd. Leipzig 1898, III, s. 230-242. —
M. Schlesinger, Geschichte des Symbols. Ein Pcrsuch. Heriin 1912, s. 150—153. — K. Borinski,
Die Antike in der Poetik und Kunsttheorie, II (Das Erbe der Alten X), Leipzig 1924, s. 31 i 208—
210. Związek „przez przeciwieństwo" rozprawy Winckelmanna z gatunkiem barokowych ikono-
logii podkreślają: Heckscher, o. c., s. 116-117. — Mrazek, o.c., s. 65. — E. M. Szarota,
0 Winckelmannowskiej koncepcji alegorii (Estetyka II, 1961, s. 161—177). —— E. Forssman,
Ikonologie und allgemeine Kunstgeschichte (Zeitschrift fur Aesthetik und allgemeine Kunstwissen-
schaft XI, 1, 1966, s. 132—133). Stwierdzenie tego związku można również odczytać z diatryby
A. Schopenhauera przeciwko alegorii w Die Welt als Wille und Porstellung, I, ks. III, §50.
Powołując się na negatywną ocenę Iconołogii Ripy przez Winckelmanna, Sulzer, o. c., I, s. 107
1 118-119, postuluje: „Es ware zu wunschen, dass jemand die allegorischen Bilder der Alten aus
allen Schriften und Cabinetten zusammensuchte, und daraus eine bessere Iconologie machte,
als die Ripa gegeben hat“.
7