DOI Artikel:
Samek, Jan: Nieznana późnogotycka puszka na hostię e kościoła Mariackim w Krakowie: (do zagadnienia rytów w złotnictwie krakowskim)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26676#0106
walorami artystycznymi 3, wcześniejsza zasługuje na clioćby krótkie monogra-
ficzne omówienie.
I. OPIS I ANALIZA DEKORACJI — PIERWOWZÓR GRAFICZNY — ŚRODOWISKO
Interesujące nas naczynie (ryc. 2) wykonane jest ze srebra, w całości pozłacane
i ma kształt płaskiej puszeczki, wysokiej na 25 mm; średnica wynosi 77 mm.
Umocowane na zawiasach i zatrzaskujące się wieczko pudełka jest łekko wy-
pukłe. Rozmiary i forma przedmiotu informują, że jest to puszka na hostię —
naczynie nader rzadko spotykane w skarbcach kościelnycb.
Wypada tutaj poświęcić kilka słów tego rodzaju przedmiotom, określanym
ogólnie miariem pyxis. Używano ich już w czasach starochrześcijańskich, na więk-
szą skalę zaś zaczęto stosować wraz ze zmianami w liturgii od w. XII 4. Wyko-
nywane były one z różnych materiałów — kości słoniowej, specjalnego gatunku
drewna oraz metali. Zasadniczo dzielą się na dwa typy: bez podstawy i z pod-
stawą (das Hostienbehelter, die Hostiendose ohne Stdnder und mit Stander) 5. Stano-
wiącą przedmiot naszych rozważań puszkę z kościoła Mariackiego w Krakowie
można zaliczyć do pierwszego z wymienionych typów. Wracając do ogólniej-
szych rozważań, przypomnieć należy tutaj limuzyjskie wyroby tego rodzaju,
masowo wytwarzane w w. XIII 6. W w. XV naczynia tego typu zdobiono naj-
bogaciej, ale zachowało się ich nadzwyczaj mało 7. W w. XYI i XVII straciły już
swoje znaczenie i wykonywane były z mniejszym staraniem; używano ich prze-
ważnie jako puszek wiatykowych (Krankenpyxis) 8.
Z terenu Polski, puszki takie znane są nam tylko w nielicznych egzempla-
rzach, i to wszystkie późniejsze od mariackiej: dwie z w. XVII z obszaru die-
cezji poznańskiej 9, z r. 1694 w skarbcu kościoła parafialnego w Kłobucku 10
oraz z w. XVIII w kościele Sw. Krzyża w Krakowie * 11 i w Uchaniach 12, a także
ze wzmianek archiwalnych 13.
3 Puszeczka ta, wykonana ze srebra i pozłacana, ma wys. 24 mm, średnicę zaś 63 mm.
4 J. Braun, Das christliche Altargcrat in seinem Sein und in seiner Entwicklung, Miinchen
1932, s. 304. — Die liturgische Gerate dcr Sammlung Schniitgen in Coln, wyd. F. \\ i! t e. Berlin 1913,
s. 72.
5 Braun, o. c., s. 304 i n.
6 Tamże, s. 304-305, tabl. 49, fig. 173-174. — Die liturgische..., tabl. 13. — E. Kovacs, Li-
mosiner Email in Ungarn, Budapest 1968, s. 30, tabl. 32, 34, 35, 36.
7 Braun, o. e., s. 305-307.
8 Tamże.
9 Fotografia w zbiorach Instytutu Historii Sztuki UJ — niestety nie udało się ustalić, z ja-
kiej miejscowości owe puszeczki pochodzą.
10 T. Małkowska-Holcerowa i J. Mańkowska-Jurczakowa, Powiat kłobucki (Katalog
zabytków sztuki w Polsce, VI. Woj. katowickie, z. 5, Warszawa 1963, s. 16, fig. 95).
11 Katalog zabytków sztuki w Polsce, IV. Miasto Kraków, cz. II, Kościoły i klasztory
Śródmieścia, 2 (kościół Św. Krzyża opr. A. M. Olszewski), mps w Instytucie Sztuki PAN w War-
szawie.
12 T. Chrzanowski, M. Kornecki i J. Samek, Powiat hrubieszowski (Katalog zabytków
sztuki w Polsce, VIII. woj. lubelskie, z. 6, Warszawa 1964, s. 65, fig. 129).
13 Niestety nie dotrwała do naszych czasów puszka na hostię ofiarowana w r. 1563 katedrze
74
ficzne omówienie.
I. OPIS I ANALIZA DEKORACJI — PIERWOWZÓR GRAFICZNY — ŚRODOWISKO
Interesujące nas naczynie (ryc. 2) wykonane jest ze srebra, w całości pozłacane
i ma kształt płaskiej puszeczki, wysokiej na 25 mm; średnica wynosi 77 mm.
Umocowane na zawiasach i zatrzaskujące się wieczko pudełka jest łekko wy-
pukłe. Rozmiary i forma przedmiotu informują, że jest to puszka na hostię —
naczynie nader rzadko spotykane w skarbcach kościelnycb.
Wypada tutaj poświęcić kilka słów tego rodzaju przedmiotom, określanym
ogólnie miariem pyxis. Używano ich już w czasach starochrześcijańskich, na więk-
szą skalę zaś zaczęto stosować wraz ze zmianami w liturgii od w. XII 4. Wyko-
nywane były one z różnych materiałów — kości słoniowej, specjalnego gatunku
drewna oraz metali. Zasadniczo dzielą się na dwa typy: bez podstawy i z pod-
stawą (das Hostienbehelter, die Hostiendose ohne Stdnder und mit Stander) 5. Stano-
wiącą przedmiot naszych rozważań puszkę z kościoła Mariackiego w Krakowie
można zaliczyć do pierwszego z wymienionych typów. Wracając do ogólniej-
szych rozważań, przypomnieć należy tutaj limuzyjskie wyroby tego rodzaju,
masowo wytwarzane w w. XIII 6. W w. XV naczynia tego typu zdobiono naj-
bogaciej, ale zachowało się ich nadzwyczaj mało 7. W w. XYI i XVII straciły już
swoje znaczenie i wykonywane były z mniejszym staraniem; używano ich prze-
ważnie jako puszek wiatykowych (Krankenpyxis) 8.
Z terenu Polski, puszki takie znane są nam tylko w nielicznych egzempla-
rzach, i to wszystkie późniejsze od mariackiej: dwie z w. XVII z obszaru die-
cezji poznańskiej 9, z r. 1694 w skarbcu kościoła parafialnego w Kłobucku 10
oraz z w. XVIII w kościele Sw. Krzyża w Krakowie * 11 i w Uchaniach 12, a także
ze wzmianek archiwalnych 13.
3 Puszeczka ta, wykonana ze srebra i pozłacana, ma wys. 24 mm, średnicę zaś 63 mm.
4 J. Braun, Das christliche Altargcrat in seinem Sein und in seiner Entwicklung, Miinchen
1932, s. 304. — Die liturgische Gerate dcr Sammlung Schniitgen in Coln, wyd. F. \\ i! t e. Berlin 1913,
s. 72.
5 Braun, o. c., s. 304 i n.
6 Tamże, s. 304-305, tabl. 49, fig. 173-174. — Die liturgische..., tabl. 13. — E. Kovacs, Li-
mosiner Email in Ungarn, Budapest 1968, s. 30, tabl. 32, 34, 35, 36.
7 Braun, o. e., s. 305-307.
8 Tamże.
9 Fotografia w zbiorach Instytutu Historii Sztuki UJ — niestety nie udało się ustalić, z ja-
kiej miejscowości owe puszeczki pochodzą.
10 T. Małkowska-Holcerowa i J. Mańkowska-Jurczakowa, Powiat kłobucki (Katalog
zabytków sztuki w Polsce, VI. Woj. katowickie, z. 5, Warszawa 1963, s. 16, fig. 95).
11 Katalog zabytków sztuki w Polsce, IV. Miasto Kraków, cz. II, Kościoły i klasztory
Śródmieścia, 2 (kościół Św. Krzyża opr. A. M. Olszewski), mps w Instytucie Sztuki PAN w War-
szawie.
12 T. Chrzanowski, M. Kornecki i J. Samek, Powiat hrubieszowski (Katalog zabytków
sztuki w Polsce, VIII. woj. lubelskie, z. 6, Warszawa 1964, s. 65, fig. 129).
13 Niestety nie dotrwała do naszych czasów puszka na hostię ofiarowana w r. 1563 katedrze
74