DOI article:
Żurowska, Klementyna: Studia nad architekturą wczesnopiastowską, [2]
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.26757#0098
Problem genezy empor zach. jest w literaturze z reguły wiązany z pro-
blematyką tzw. westwerków 65. Można powiedzieć, że zarówno w stosunku
do empory zach. w kościołach bazylikowych, jak i wobec prostej empory
w wieży, czy o typie podpartego balkonu w podłużnych kościołach jedno-
nawowych z w. XI i XII, przyjął się pewien schemat rozumowania. Polega on
na przekonaniu, że na początku procesu rozwojowego empory istniały wiel-
kie, monumentałne założenia karolińskie: kaplica akwizgrańska z tronem
na emporach i z wieżowo-emporowym przedsionkiem oraz westwerki z własną
emporą zach. 66 Funkcje westwerków były bardzo złożone, ale przede wszystkim
liturgiczne ° 7. Tak samo obok reprezentacyjnej, w pierwszym rzędzie litur-
giczna była funkcja górnej kondygnacji i zach. części empor w kaplicy Karola
Wielkiego w Akwizgranie 68. Zmiany jakie zaczęły zachodzić w liturgii, spowo-
dowały upraszczanie się masywów zachodnich, ich organiczne łączenie się
z korpusem kościoła i poprzez szereg etapów w ostatecznej konsekwencji
doprowadziło do wydzielenia się empor wyżej wymienionego typu 69. C. Heitz
okres pełnego w swych formach westwerku kończy w połowie w. X i od west-
werku w Werden (943) widzi zaczynąjący się przełom 70. Również w oparciu
o ten schemat, we własnym, indywidualnym ujęciu, A. Tomaszewski tłumaczy
zarówno formę empor romańskich na terenie Polski, Czech i Węgier, jak i ich
funkcję 71. Tę ostatnią widzi słusznie jako złożoną, przede wszystkim kułtową,
także dworską i niekiedy obronną 72. Stwierdzenia Tomaszewskiego odnoszą
się w zasadzie do obiektów z w. XII i XIII, ale autor daje do zrozumienia,
że dotyczą one też i 2 połowy w. X i w. XI.
W przedstawionym, tradycyjnym schemacie, niewątpliwie logicznie i kon-
sekwentnie ukazującym genezę empory zach., tak pod względem jej formy,
jak i funkcji, zaczyna być ostatnio widoczna wyraźna rysa. Powojenne wyko-
paliska wykazały bowiem, że najstarszy znany przykład kościoła jednonawo-
wego z emporą zach. w czworobocznym aneksie, flankowanym klatką scho-
65 Literatura do tzw. westwerków jest ogrornna. Po wojnie podsumował ją, dając własne roz-
wiązania szeregu problemów F. Móbius, Westwerkstuclien, Jena 1968.
66 Por. H. Reinhardt et E. Fels, Etudes sur les eglisesporches ccirolingieimes et leurs survi-
vances dans l’art roman, „Bulletin Monumental”, 1933, s. 335 i nast. oraz 1937, s. 425 i nast.; Gro-
decki, o. c., s. 204 i nast., Tomaszewski, o. c., s. 334 i nast.
67 Westwerki były interpretowane zarówno jako forma chóru zach., jak i jako osobne kościo-
ły parafialne lub dworskie, por. F. Mobius, Zur Deutung des karolingischen Westwerks, „Acta
Historiae Artium Academiae Scientiarum Hungaricae”, XIV, 1968, s. 119—125; oraz w literatu-
rze polskiej Tomaszewski, o. c., s. 361 i nast. Na rodzaj liturgii sprawowanej w westwerkach
wskazał C. Heitz, Recherches sur les rapports entre architecture et liturgie d l'epoque carolingienne,
Paris 1963.
68 Por. W. Schóne, Die kiinstierische und liturgische Gestalt der Pfaizkapeile Karls des Grossen
in Aachen, „Zeitschrift fiir Kunstwissenschaft”, XV, 1961,3/4, s. 97—148; oraz Heitz, o. c., s. 145—
161.
69 Por. Heitz, o. c., s. 161—162.
70 Tamże, s. 43—47 i 162.
71 Por. Tomaszewski, o. c., s. 333-^341.
72 Tamże, s. 341—361.
96
blematyką tzw. westwerków 65. Można powiedzieć, że zarówno w stosunku
do empory zach. w kościołach bazylikowych, jak i wobec prostej empory
w wieży, czy o typie podpartego balkonu w podłużnych kościołach jedno-
nawowych z w. XI i XII, przyjął się pewien schemat rozumowania. Polega on
na przekonaniu, że na początku procesu rozwojowego empory istniały wiel-
kie, monumentałne założenia karolińskie: kaplica akwizgrańska z tronem
na emporach i z wieżowo-emporowym przedsionkiem oraz westwerki z własną
emporą zach. 66 Funkcje westwerków były bardzo złożone, ale przede wszystkim
liturgiczne ° 7. Tak samo obok reprezentacyjnej, w pierwszym rzędzie litur-
giczna była funkcja górnej kondygnacji i zach. części empor w kaplicy Karola
Wielkiego w Akwizgranie 68. Zmiany jakie zaczęły zachodzić w liturgii, spowo-
dowały upraszczanie się masywów zachodnich, ich organiczne łączenie się
z korpusem kościoła i poprzez szereg etapów w ostatecznej konsekwencji
doprowadziło do wydzielenia się empor wyżej wymienionego typu 69. C. Heitz
okres pełnego w swych formach westwerku kończy w połowie w. X i od west-
werku w Werden (943) widzi zaczynąjący się przełom 70. Również w oparciu
o ten schemat, we własnym, indywidualnym ujęciu, A. Tomaszewski tłumaczy
zarówno formę empor romańskich na terenie Polski, Czech i Węgier, jak i ich
funkcję 71. Tę ostatnią widzi słusznie jako złożoną, przede wszystkim kułtową,
także dworską i niekiedy obronną 72. Stwierdzenia Tomaszewskiego odnoszą
się w zasadzie do obiektów z w. XII i XIII, ale autor daje do zrozumienia,
że dotyczą one też i 2 połowy w. X i w. XI.
W przedstawionym, tradycyjnym schemacie, niewątpliwie logicznie i kon-
sekwentnie ukazującym genezę empory zach., tak pod względem jej formy,
jak i funkcji, zaczyna być ostatnio widoczna wyraźna rysa. Powojenne wyko-
paliska wykazały bowiem, że najstarszy znany przykład kościoła jednonawo-
wego z emporą zach. w czworobocznym aneksie, flankowanym klatką scho-
65 Literatura do tzw. westwerków jest ogrornna. Po wojnie podsumował ją, dając własne roz-
wiązania szeregu problemów F. Móbius, Westwerkstuclien, Jena 1968.
66 Por. H. Reinhardt et E. Fels, Etudes sur les eglisesporches ccirolingieimes et leurs survi-
vances dans l’art roman, „Bulletin Monumental”, 1933, s. 335 i nast. oraz 1937, s. 425 i nast.; Gro-
decki, o. c., s. 204 i nast., Tomaszewski, o. c., s. 334 i nast.
67 Westwerki były interpretowane zarówno jako forma chóru zach., jak i jako osobne kościo-
ły parafialne lub dworskie, por. F. Mobius, Zur Deutung des karolingischen Westwerks, „Acta
Historiae Artium Academiae Scientiarum Hungaricae”, XIV, 1968, s. 119—125; oraz w literatu-
rze polskiej Tomaszewski, o. c., s. 361 i nast. Na rodzaj liturgii sprawowanej w westwerkach
wskazał C. Heitz, Recherches sur les rapports entre architecture et liturgie d l'epoque carolingienne,
Paris 1963.
68 Por. W. Schóne, Die kiinstierische und liturgische Gestalt der Pfaizkapeile Karls des Grossen
in Aachen, „Zeitschrift fiir Kunstwissenschaft”, XV, 1961,3/4, s. 97—148; oraz Heitz, o. c., s. 145—
161.
69 Por. Heitz, o. c., s. 161—162.
70 Tamże, s. 43—47 i 162.
71 Por. Tomaszewski, o. c., s. 333-^341.
72 Tamże, s. 341—361.
96