Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (9.2010)

Andrzej Woziński

Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego
i treści zegara astronomicznego w kościele
Panny Marii w Gdańsku

Jedną z konsekwencji rozwoju średniowiecznych miast stała się potrzeba precy-
zyjnego pomiaru czasu. Skuteczne funkcjonowanie w ówczesnych aglomeracjach
wymuszało na coraz większej części mieszkańców kontrolowanie jego upływu.
Czas wyznaczał bowiem rytm powinności religijnych, obywatelskich, zawo-
dowych, środowiskowych i rodzinnych. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie
były monumentalne zegary kościelne, z których dobrodziejstwa - a także prze-
kleństwa - mogli korzystać wszyscy. Początki ich wytwarzania sięgają schyłku
XIII w. - najstarsze powstały na Wyspach Brytyjskich: w Exeter (1284 r.), Londy-
nie (1286 r.), Oxfordzie (1288 r.?), Norwich (1290 r.), Cambridgeshire (1291 r.),
Canterbury (1291 r.)1. Od XIV w. zaczęto konstruować zegary, które odmierzały
czas nie tylko w obrębie doby, lecz także miesiąca i roku, ukazując go jako uzależ-
nione od ruchu ciał niebieskich zjawisko kosmiczne.

Powstałe w wielu miastach Europy Zachodniej zegary astronomiczne stano-
wiły wykładnię wiedzy z zakresu kosmologii i astrologii zespolonych z doktryną

1 Podstawowe informacje o średniowiecznych zegarach podają: A. Ungerer, Les horloges
astronomiąues et monumentales les plus remarąuables, StraEburg 1931; K.K. Eberlein, Auto-
mat, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, hrsg. O. Schmitt, Bd. 1, Stuttgart 1937,
szp. 1306-1309; E. Zinner, Deutsche und niederlandische astronomische Instrumente des 11.-18.
Jahrhunderts, Munchen 1954, s. 23 nn.; J. Leclercą, Zeiterfahrung und Zeitbegrijf im Spdtmit-
telalter, [w:] Antiąui und Moderni, Traditions bewufltsein und Fortschrittsbewufitsein im spaten
Mittelalter, hrsg. A. Zimmermann, Berlin-New York 1974 (Miscellanea Medievalia, VerófFentli-
chungen des Thomas-Instituts der Universitat zu Koln, Bd. 9), s. 11-16; K. Maurice, Die deutsche
Raderuhr. Zur Kunst und Technik des mechanischen Zeitmessens im deutschen Sprachraum, Bd.
1, Munchen 1976, s. 35 nn; R. Dieckhoff, Antiąui - moderni, Zeitbewufitsein und Naturerfah-
rung im 14. Jahrhundert, [w:] Die Parler und der schóne Stil 1350-1400. Europaische Kunst unter
den Luxemburgern. Ein Handbuch zur Ausstellung des Schnutgen - Museums in der Kunsthalle
Kóln, hrsg. A. Legner, Koln 1978, Bd. 3, s. 67-68; A. Reinle, Die Ausstattung deutscher Kirchen
im Mittelalter. Eine Einfiihrung, Darmstadt 1988, s. 299-301; M. Schukowski, Die Astronomische
Uhr in St. Marien zu Rostock, Konigstein im Taunus 1992, s. 9 nn..; idem, Astronomische Monu-
mentaluhren inKirchen - Indikatoren filr mittelalterliche Mentalitaten, [w:] Melanchthons Astrologie.
Der Weg der Sternenwissenschaft zur Zeit von Humanismus und Reformation. Ausstellung, 15. Sep-
tember bis 15. Dezember 1997, Lutherhalle, Wittenberg 1997, s. 24 nn.; B. Klein, Internationaler
Austausch und beschleunigte Kommunikationen. Gotik in Deutschland, [w:] Geschichte der bildende
Kunst in Deutschland, Bd. 3: Gotik, hrsg. B. Klein, Miinchen etc. 2007, s. 30 nn.

5