DOI article:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0013
do zachodniej ściany zakrystii, górą zaś wystając ponad nią. Najniższa kondygna-
cja mieści kalendarium, środkowa planetarium, górna oraz zwieńczenie są nie-
jako sceną, na której pojawiają się „ruchome” figury.
Dolną kondygnację stanowi nieznacznie wysunięta przed lico muru zakry-
stii kwadratowa tablica wsparta na dwóch krótkich słupach spoczywających
na wpuszczonej w mur belce podpartej kamiennymi konsolami (il. 2)11. Główną
jej częścią jest tarcza kalendarzowa12 obracana za pomocą mechanizmu. Tarcza
dzieli się promieniście na 365 sekcji odpowiadających dniom oraz koncentrycz-
nie na 22 kręgi13. W tak wyznaczonych polach umieszczono 3005 danych oraz
cztery napisane w językach łacińskim i niemieckim objaśnienia14. Inskrypcje
są trójkolorowe: czerwone, czarne i złote. W krąg zewnętrzny wpisane są łitery
od „a” do „g”, oznaczające dni tygodnia; litera „a” jest pisana złotą majuskułą;
pozostałe czarnymi minuskułami. Drugi od zewnątrz krąg podaje daty dzienne
w zapisie rzymskim, z zaznaczeniem kalend (K), czyli początków miesięcy, id (I)
- środków oraz non (N), czyli dziewiątego dnia przed idami. Kalendy znaczyły
nów księżyca, idy pełnię. Idy przypadały na 15. dzień miesiąca w marcu, maju,
lipcu i październiku, w pozostałych zaś na trzynasty; zatem nony wypadały odpo-
wiednio na 7. i 5. dzień miesiąca.
Wierszowany kalendarz świąt stałych zawarty jest w trzecim kręgu - jest
to tzw. cisiojanus, który to termin pochodzi od zbitki słów Circumcisio i Januarius
oznaczających początek roku (święto obrzezania - 1 stycznia); składają się nań
sylaby wzięte z nazw świąt, imion świętych osób oraz słowa, które je łączą. Szes-
naście następnych kręgów (do dziewiętnastego) obejmuje lata 1463-1538, poda-
jąc 940 dat nowiu w czterech sekwencjach po 19 lat. Każda z nich podaje złote
liczby lat z nowiem przypadającym na określony dzień; godziny (od południa
dnia), minuty oraz instrukcje do danych przedziałów chronologicznych, spisane
po łacinie i niemiecku. Kręgi 4-7 ujmują lata 1463-1481, 8-11 lata 1482-1500,
12-15 lata 1501-1519, 16-19 lata 1520-1538. W dwudziestym kręgu zaznaczone
zostały stopnie słoneczne, wyznaczające dni od momentu znalezienia się Słońca
11 Obecnie pod belką z prawej strony znajduje się dodatkowa krótsza belka, którą podło-
żono, aby zniwelować obsunięcie tej partii obudowy, ibidem, s. 43.
1212 Tarcza kalendarzowa oklejona jest płótnem.
13 Określenie danych umieszczonych w kalendarium i planetarium oraz funkcji poszcze-
gólnych partii zegara podaję za: G. Zimmermann, Das Kalendarium..., s. 75 nn.; S. Bogdano-
wicz, Dzieła sztuki..., s. 306 nn.; A. Januszajtis, Zegar astronomiczny..., s. 25 nn.; idem, Gdańskie
zegary..., s. 40 nn. Na temat kalendarzy i rachuby czasu w średniowieczu zob. H. Grotefend,
Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit, Hannover 1891-1898, Bd. 1-2 (H. Ruth:
http://www.manuscripta-mediaevalia.de/gaeste/grotefend/grotefend.htm, dostęp 20 maja 2010);
A. Borst, Computus. Zeit und Zahl in der Geschichte Europas (Kleine Kulturwissenschaftliche
Bibliothek, Bd. 28), Berlin 1991, s. 7-93; H. Wąsowicz, Chrześcijańskie liczenie czasu, [w:] Ter-
tio Millennio Adveniente. U progu trzeciego tysiąclecia, red. G. Witaszek, Lublin 2000, s. 31-75;
idem, Kalendarz chrześcijański, [w:] Czas i kalendarz, red. Z.J. Kijas (Biblioteka Ekumenii i Dia-
logu, t. 14), Kraków 2001, s. 77-116; idem, Kalendarz juliański i gregoriański, [w:] Czas i kalen-
darz..., s. 117-158.
14 Przytacza je in extenso G. Zimmermann, Das Kalendarium..., s. 79 nn.
Wokół
zagadnień
formy...
9
cja mieści kalendarium, środkowa planetarium, górna oraz zwieńczenie są nie-
jako sceną, na której pojawiają się „ruchome” figury.
Dolną kondygnację stanowi nieznacznie wysunięta przed lico muru zakry-
stii kwadratowa tablica wsparta na dwóch krótkich słupach spoczywających
na wpuszczonej w mur belce podpartej kamiennymi konsolami (il. 2)11. Główną
jej częścią jest tarcza kalendarzowa12 obracana za pomocą mechanizmu. Tarcza
dzieli się promieniście na 365 sekcji odpowiadających dniom oraz koncentrycz-
nie na 22 kręgi13. W tak wyznaczonych polach umieszczono 3005 danych oraz
cztery napisane w językach łacińskim i niemieckim objaśnienia14. Inskrypcje
są trójkolorowe: czerwone, czarne i złote. W krąg zewnętrzny wpisane są łitery
od „a” do „g”, oznaczające dni tygodnia; litera „a” jest pisana złotą majuskułą;
pozostałe czarnymi minuskułami. Drugi od zewnątrz krąg podaje daty dzienne
w zapisie rzymskim, z zaznaczeniem kalend (K), czyli początków miesięcy, id (I)
- środków oraz non (N), czyli dziewiątego dnia przed idami. Kalendy znaczyły
nów księżyca, idy pełnię. Idy przypadały na 15. dzień miesiąca w marcu, maju,
lipcu i październiku, w pozostałych zaś na trzynasty; zatem nony wypadały odpo-
wiednio na 7. i 5. dzień miesiąca.
Wierszowany kalendarz świąt stałych zawarty jest w trzecim kręgu - jest
to tzw. cisiojanus, który to termin pochodzi od zbitki słów Circumcisio i Januarius
oznaczających początek roku (święto obrzezania - 1 stycznia); składają się nań
sylaby wzięte z nazw świąt, imion świętych osób oraz słowa, które je łączą. Szes-
naście następnych kręgów (do dziewiętnastego) obejmuje lata 1463-1538, poda-
jąc 940 dat nowiu w czterech sekwencjach po 19 lat. Każda z nich podaje złote
liczby lat z nowiem przypadającym na określony dzień; godziny (od południa
dnia), minuty oraz instrukcje do danych przedziałów chronologicznych, spisane
po łacinie i niemiecku. Kręgi 4-7 ujmują lata 1463-1481, 8-11 lata 1482-1500,
12-15 lata 1501-1519, 16-19 lata 1520-1538. W dwudziestym kręgu zaznaczone
zostały stopnie słoneczne, wyznaczające dni od momentu znalezienia się Słońca
11 Obecnie pod belką z prawej strony znajduje się dodatkowa krótsza belka, którą podło-
żono, aby zniwelować obsunięcie tej partii obudowy, ibidem, s. 43.
1212 Tarcza kalendarzowa oklejona jest płótnem.
13 Określenie danych umieszczonych w kalendarium i planetarium oraz funkcji poszcze-
gólnych partii zegara podaję za: G. Zimmermann, Das Kalendarium..., s. 75 nn.; S. Bogdano-
wicz, Dzieła sztuki..., s. 306 nn.; A. Januszajtis, Zegar astronomiczny..., s. 25 nn.; idem, Gdańskie
zegary..., s. 40 nn. Na temat kalendarzy i rachuby czasu w średniowieczu zob. H. Grotefend,
Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit, Hannover 1891-1898, Bd. 1-2 (H. Ruth:
http://www.manuscripta-mediaevalia.de/gaeste/grotefend/grotefend.htm, dostęp 20 maja 2010);
A. Borst, Computus. Zeit und Zahl in der Geschichte Europas (Kleine Kulturwissenschaftliche
Bibliothek, Bd. 28), Berlin 1991, s. 7-93; H. Wąsowicz, Chrześcijańskie liczenie czasu, [w:] Ter-
tio Millennio Adveniente. U progu trzeciego tysiąclecia, red. G. Witaszek, Lublin 2000, s. 31-75;
idem, Kalendarz chrześcijański, [w:] Czas i kalendarz, red. Z.J. Kijas (Biblioteka Ekumenii i Dia-
logu, t. 14), Kraków 2001, s. 77-116; idem, Kalendarz juliański i gregoriański, [w:] Czas i kalen-
darz..., s. 117-158.
14 Przytacza je in extenso G. Zimmermann, Das Kalendarium..., s. 79 nn.
Wokół
zagadnień
formy...
9