DOI article:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0028
Andrzej skłania do szukania rozwiązania zagadki tożsamości postaci w rozpowszech-
Woziński nionej w średniowieczu koncepcji ujmującej człowieka jako system zależności
i odpowiedników łączących go z uniwersum.
Zagadnienie upływu czasu i zachodzących w człowieku zmian cielesnych,
intelektualnych, moralnych i duchowych frapowało umysły wielu średnio-
wiecznych myślicieli. Punktem wyjścia do rozważań nad tymi kwestiami
bywała zazwyczaj próba określenia zasad fizycznego rozwoju człowieka.
Najpopularniejsze podejście wyodrębniało cztery okresy w życiu ludzkim
(„pueritia”, „iuventus”, „adolescentia”, „senectus”). Wiązano je z kosmolo-
gicznym systemem, w którym ich odpowiednikami były cztery pory roku
określone przez zjawiska astronomiczne49. Ta korelacja miała korzenie w filo-
zofii Pitagorasa. W dalszej ewolucji przyporządkowanie to zostało wzbo-
gacone o elementy wywodzące się z teorii temperamentów50. Wyróżniała
ona cztery rodzaje płynów ustrojowych („humores”): krew, żółtą i czarną
żółć oraz flegmę, które powstają w ciele człowieka poprzez spożywanie
pokarmu i wywierają na niego wpływ. Zaczątki jej pojawiły się u Empedo-
klesa (490-430 p.n.e.), który wyszczególnił rozmaite substancje znajdujące
się we krwi ludzkiej i przypisał im określone jakości. Rozwinął ją natomiast
Hipokrates około 400 r. p.n.e. w rozprawie De natura hominis, wyróżnia-
jąc cztery płyny ustrojowe pozostające w ścisłym związku ze zdrowiem.
Równomierne proporcje poszczególnych płynów miały zapewniać zdrowie,
natomiast przewaga lub brak jednego z nich powodował chorobę. Dzieło
Hipokratesa ma dla nas istotne znaczenie ze względu na połączenie czterech
płynów ustrojowych z czterema żywiołami, czterema jakościami i czterema
porami roku. W systemie tym krew powiązana była z powietrzem, ciepłem
i wilgocią oraz wiosną; żółta żółć z ogniem, ciepłem i suchością oraz latem;
czarna żółć z ziemią, zimnem i suchością oraz jesienią; flegma z wodą,
zimnem i wilgocią oraz zimą. Określone pory roku sprawiały, że w ludz-
kim organizmie wzrastała ilość odpowiadającego im płynu. Konsekwencją
tych przyporządkowań było związanie płynów z czterema okresami w życiu
człowieka: krew łączono z dzieciństwem, żółtą żółć z młodością, czarną żółć
z wiekiem dojrzałym, flegmę ze starością. System ten, wiążąc wzajemnie roz-
maite elementy, stworzył w IV w p.n.e. podstawy pod teorię wyróżniającą
cztery typy ludzkie i wraz z nimi cztery temperamenty: sangwiniczny, cho-
leryczny, melancholiczny i flegmatyczny. W owym systemie czwórkowym
doszukiwano się zasady, na której opiera się porządek świata.
49 E. Sears, The Ages ofMan. Medieval Interpretations ofthe Life Cycle, Princeton-New Jersey
1986, s. 9 nn.
50 Ibidem, s. 25-31; G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit, Zorn, Schwermut und Lethargie: Stu-
dien zur Ikonographie der vier Temperamente in der niederlandischen Serien- und Genregraphik
des 16. und 17. Jahrhunderts, Miinster 1998, s. 36 nn.; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn
i Melancholia. Studia zhistorii, filozofii, przyrody, medycyny, religii orazsztuki, przek. A. Kryczyńska,
Kraków 2009 (I wyd. 1964), s. 36-218.
24
Woziński nionej w średniowieczu koncepcji ujmującej człowieka jako system zależności
i odpowiedników łączących go z uniwersum.
Zagadnienie upływu czasu i zachodzących w człowieku zmian cielesnych,
intelektualnych, moralnych i duchowych frapowało umysły wielu średnio-
wiecznych myślicieli. Punktem wyjścia do rozważań nad tymi kwestiami
bywała zazwyczaj próba określenia zasad fizycznego rozwoju człowieka.
Najpopularniejsze podejście wyodrębniało cztery okresy w życiu ludzkim
(„pueritia”, „iuventus”, „adolescentia”, „senectus”). Wiązano je z kosmolo-
gicznym systemem, w którym ich odpowiednikami były cztery pory roku
określone przez zjawiska astronomiczne49. Ta korelacja miała korzenie w filo-
zofii Pitagorasa. W dalszej ewolucji przyporządkowanie to zostało wzbo-
gacone o elementy wywodzące się z teorii temperamentów50. Wyróżniała
ona cztery rodzaje płynów ustrojowych („humores”): krew, żółtą i czarną
żółć oraz flegmę, które powstają w ciele człowieka poprzez spożywanie
pokarmu i wywierają na niego wpływ. Zaczątki jej pojawiły się u Empedo-
klesa (490-430 p.n.e.), który wyszczególnił rozmaite substancje znajdujące
się we krwi ludzkiej i przypisał im określone jakości. Rozwinął ją natomiast
Hipokrates około 400 r. p.n.e. w rozprawie De natura hominis, wyróżnia-
jąc cztery płyny ustrojowe pozostające w ścisłym związku ze zdrowiem.
Równomierne proporcje poszczególnych płynów miały zapewniać zdrowie,
natomiast przewaga lub brak jednego z nich powodował chorobę. Dzieło
Hipokratesa ma dla nas istotne znaczenie ze względu na połączenie czterech
płynów ustrojowych z czterema żywiołami, czterema jakościami i czterema
porami roku. W systemie tym krew powiązana była z powietrzem, ciepłem
i wilgocią oraz wiosną; żółta żółć z ogniem, ciepłem i suchością oraz latem;
czarna żółć z ziemią, zimnem i suchością oraz jesienią; flegma z wodą,
zimnem i wilgocią oraz zimą. Określone pory roku sprawiały, że w ludz-
kim organizmie wzrastała ilość odpowiadającego im płynu. Konsekwencją
tych przyporządkowań było związanie płynów z czterema okresami w życiu
człowieka: krew łączono z dzieciństwem, żółtą żółć z młodością, czarną żółć
z wiekiem dojrzałym, flegmę ze starością. System ten, wiążąc wzajemnie roz-
maite elementy, stworzył w IV w p.n.e. podstawy pod teorię wyróżniającą
cztery typy ludzkie i wraz z nimi cztery temperamenty: sangwiniczny, cho-
leryczny, melancholiczny i flegmatyczny. W owym systemie czwórkowym
doszukiwano się zasady, na której opiera się porządek świata.
49 E. Sears, The Ages ofMan. Medieval Interpretations ofthe Life Cycle, Princeton-New Jersey
1986, s. 9 nn.
50 Ibidem, s. 25-31; G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit, Zorn, Schwermut und Lethargie: Stu-
dien zur Ikonographie der vier Temperamente in der niederlandischen Serien- und Genregraphik
des 16. und 17. Jahrhunderts, Miinster 1998, s. 36 nn.; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn
i Melancholia. Studia zhistorii, filozofii, przyrody, medycyny, religii orazsztuki, przek. A. Kryczyńska,
Kraków 2009 (I wyd. 1964), s. 36-218.
24