DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0043
Rakiem, Rybami i Skorpionem oraz pracami wodnymi jak rybołówstwo czy
młynarstwo70.
W innych zegarach astronomicznych aniżeli gdański temat temperamen-
tów nie występuje, natomiast pojawiał się on, choć bardzo rzadko, w wystro-
jach świątyń. W zespole kapiteli z około 1095 r. z obejścia chóru kościoła
opackiego w Cluny (Cluny, Musee du Farinier) doszukano się wyobrażeń
temperamentów, które wraz z personifikacjami rzek rajskich, żywiołów,
pór roku, cnót kardynalnych i tonów miałyby ukazywać trzy wyróżnione
przez Boecjusza w De institutione musica rodzaje muzyki: „musica mun-
dana”, „musica humana” i „musica instrumentalis”71. Interesujący nas temat
pojawił się w odkrytej w 1974 r. mozaice posadzkowej z około 1220-1230 r.
w zachodniej części nawy głównej w kościele św. Pankracego w Oberpleis
koło Siegburga. Mozaika ma kształt kwadratu, w który wpisane są duże
koło podzielone na kręgi oraz w narożnikach cztery mniejsze kręgi z roze-
tami wewnątrz. W kręgach dużego koła zachowały się fragmenty inskrypcji
(„C”, „...TAM ET CAPVT RO.../...EQ. IR...”). Większe fragmenty, pozwalające
na rekonstrukcję tekstów, przetrwały w narożnych rozetach i w otaczających
je kręgach. Ich brzmienie i układ są następujące: „AER, VER, SANGVIS”
w partii środkowej i „HVMI(DVS E)T C(A)LIDVS” w otoku w północno
-wschodnim narożniku, „IGNIS, ESTAS, COLERA” w partii środkowej
i „(CA)LIDA E(T) SICCA” w otoku w południowo-wschodnim narożniku,
„(AQVA, HIEMS,) FLEG(MA)” w partii środkowej i „(FRIGIDA ET HVM)
ID(A)” w otoku północno-zachodnim narożniku; południowo-zachodnia
rozeta i jej otok nie zachowały się, lecz można przypuszczać, że znajdowały
się w nich słowa: „(TERRA, AVTVMNVS, MELANCOLIA)”, „(SICCA ET
FRIGIDA)”72. Mozaika w Oberpleis łączy w system czwórkowy żywioły, tem-
peramenty, pory roku, jakości. Nie zachowały się na niej inskrypcje w cen-
trum wielkiej rozety, lecz można domniemywać, że widniały tam: „Mundus”,
„annus” lub „homo”73.
Temat temperamentów pojawił się we fresku z około 1250 r. w krypcie
katedry w Anagni (il. 32). W środku koncentrycznej kompozycji na sklepieniu
70 M. Veldman, Seasons, planets..., s. 169, il. 35-38. Skojarzenie temperamentów z planetami,
znakami zodiaku i rodzajami aktywności wywodzi się niewątpliwie z popularnego w późnym
średniowieczu i renesansie tematu Dzieci planet, D. Blume, Regenten des Himmels..., s. 158-90;
idem, Children ofthe Planets: The Popularisation of Astrology in the 15th Century, „Micrologus.
Natura, Scienze e Societa Medievali. Nature, Sciences and Medieval Societies. XII: II sole e la
luna. The Sun and the Moon” 2004, s. 549-564.
71 Ch.E. Scillia, Meaning and the Cluny Capitals: Music as Metaphor, „Gesta” 1988, Vol. 27,
nr 1-2, Current Studies on Cluny, s. 133 nn., il. 2-5, 7-10. Nieco inną interpretację proponuje:
P. Diemer, What Does Prudentia Advise? On the Subject of the Cluny Choir Capitals, „Gesta”
1988, 27, nr 1-2, Current Studies on Cluny, s. 149-173.
72 R. Schmitz-Ehmke, Das Kosmosbild von Oberpleis, [w:] Monumenta Annonis. Koln und
Siegburg Weltbild und Kunst im hohen Mittelalter, hrsg. A. Legner, Kóln 1975, s. 120-121, Kat. A 50.
73 Ibidem, s. 121.
Wokół
zagadnień
formy...
39
młynarstwo70.
W innych zegarach astronomicznych aniżeli gdański temat temperamen-
tów nie występuje, natomiast pojawiał się on, choć bardzo rzadko, w wystro-
jach świątyń. W zespole kapiteli z około 1095 r. z obejścia chóru kościoła
opackiego w Cluny (Cluny, Musee du Farinier) doszukano się wyobrażeń
temperamentów, które wraz z personifikacjami rzek rajskich, żywiołów,
pór roku, cnót kardynalnych i tonów miałyby ukazywać trzy wyróżnione
przez Boecjusza w De institutione musica rodzaje muzyki: „musica mun-
dana”, „musica humana” i „musica instrumentalis”71. Interesujący nas temat
pojawił się w odkrytej w 1974 r. mozaice posadzkowej z około 1220-1230 r.
w zachodniej części nawy głównej w kościele św. Pankracego w Oberpleis
koło Siegburga. Mozaika ma kształt kwadratu, w który wpisane są duże
koło podzielone na kręgi oraz w narożnikach cztery mniejsze kręgi z roze-
tami wewnątrz. W kręgach dużego koła zachowały się fragmenty inskrypcji
(„C”, „...TAM ET CAPVT RO.../...EQ. IR...”). Większe fragmenty, pozwalające
na rekonstrukcję tekstów, przetrwały w narożnych rozetach i w otaczających
je kręgach. Ich brzmienie i układ są następujące: „AER, VER, SANGVIS”
w partii środkowej i „HVMI(DVS E)T C(A)LIDVS” w otoku w północno
-wschodnim narożniku, „IGNIS, ESTAS, COLERA” w partii środkowej
i „(CA)LIDA E(T) SICCA” w otoku w południowo-wschodnim narożniku,
„(AQVA, HIEMS,) FLEG(MA)” w partii środkowej i „(FRIGIDA ET HVM)
ID(A)” w otoku północno-zachodnim narożniku; południowo-zachodnia
rozeta i jej otok nie zachowały się, lecz można przypuszczać, że znajdowały
się w nich słowa: „(TERRA, AVTVMNVS, MELANCOLIA)”, „(SICCA ET
FRIGIDA)”72. Mozaika w Oberpleis łączy w system czwórkowy żywioły, tem-
peramenty, pory roku, jakości. Nie zachowały się na niej inskrypcje w cen-
trum wielkiej rozety, lecz można domniemywać, że widniały tam: „Mundus”,
„annus” lub „homo”73.
Temat temperamentów pojawił się we fresku z około 1250 r. w krypcie
katedry w Anagni (il. 32). W środku koncentrycznej kompozycji na sklepieniu
70 M. Veldman, Seasons, planets..., s. 169, il. 35-38. Skojarzenie temperamentów z planetami,
znakami zodiaku i rodzajami aktywności wywodzi się niewątpliwie z popularnego w późnym
średniowieczu i renesansie tematu Dzieci planet, D. Blume, Regenten des Himmels..., s. 158-90;
idem, Children ofthe Planets: The Popularisation of Astrology in the 15th Century, „Micrologus.
Natura, Scienze e Societa Medievali. Nature, Sciences and Medieval Societies. XII: II sole e la
luna. The Sun and the Moon” 2004, s. 549-564.
71 Ch.E. Scillia, Meaning and the Cluny Capitals: Music as Metaphor, „Gesta” 1988, Vol. 27,
nr 1-2, Current Studies on Cluny, s. 133 nn., il. 2-5, 7-10. Nieco inną interpretację proponuje:
P. Diemer, What Does Prudentia Advise? On the Subject of the Cluny Choir Capitals, „Gesta”
1988, 27, nr 1-2, Current Studies on Cluny, s. 149-173.
72 R. Schmitz-Ehmke, Das Kosmosbild von Oberpleis, [w:] Monumenta Annonis. Koln und
Siegburg Weltbild und Kunst im hohen Mittelalter, hrsg. A. Legner, Kóln 1975, s. 120-121, Kat. A 50.
73 Ibidem, s. 121.
Wokół
zagadnień
formy...
39