DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0045
Wyobrażenia czterech temperamentów bardzo często stanowiły skład-
nik programów ukazujących zgodność makro- i mikrokosmosu76. Kosmos,
jego struktura, elementy składowe, ich wzajemne powiązania i oddziaływa-
nie na świat ziemski zajmowały średniowiecznych intelektualistów, którzy
w poważnej mierze opierali się na poglądach greckich filozofów: Empedoklesa,
Hippokratesa, Platona i Arystotelesa. Koncepcje te znane były Ojcom Kościoła
w IV w., trafiły również do utworów Makrobiusza (Komentarz do Snu Scy-
piona Cycerona), Boecjsza (De consolationephilosophiae) i Marcjanusa Capelli
(De nuptiis philologiae et Mercurii). Syntezy poglądów starożytnych uczonych
dokonał Izydor z Sewilli77. W przywoływanym wyżej traktacie De natura rerum
podaje definicje kosmosu, określa jego elementy składowe i informuje, że jego
struktura odzwierciedla się w człowieku78. Koncepcja ta okazała się niezwykle
trwała. Demonstrowały ją ilustracje do De natura rerum Bedy Czcigodnego79
czy Liber Floridus Lamberta z Saint-Omer80. Pojawiała się też w wystroju świą-
tyń, jak choćby wspominanych Oberpleis czy Anagni.
Wydaje się, że gdański zegar ukazywał w skrótowej formie ideę jedności
mikro- i makrokosmosu. „Mundus minor” reprezentują związane ze światem
ziemskim personifikacje temperamentów, mające odniesienia do żywiołów,
jakości, okresów w ludzkim życiu, pór roku oraz symboliczne wyobrażenia
cykli wegetacyjnych. Jednocześnie wiążą się one z makrokosmosem reprezen-
towanym przez gwiazdozbiory stałe - znaki zodiaku, rozgwieżdżone niebo
z konstelacją smoka oraz Słońce i Księżyc - dwie z siedmiu znanych wówczas
planet. Łączność pomiędzy mikro- i makrokosmosem podkreślona została
poprzez kolorystykę. Tło, na którym widnieją znaki zodiaku, odpowiada
żywiołom: czerwień tła znaków Barana, Lwa i Strzelca symbolizuje żywioł
76 Bibliografia tematu jest obszerna, podaję tutaj jedynie wybrane pozycje: F. Saxl, Macro-
cosm and Microcosm in Medieval Pictures, [w:] idem, Lectures, I, London 1957, s. 58-72; H. Hol-
lander, Weltall, Weltbild, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. E. Kirschbaum, Rom,
Bd. 4: 1972, szp. 498-509; A. von Euw, Imago mundi, [w:] Monumenta Annonis..., s. 89-97;
R Springer, Trinitas - Creator - Annus. Beitrdge zur mittelalterlichen Trinitatsikonographie, „Wallraf-
-Richartz-Jahrbuch” 1976, nr 38, s. 17-46; M.H. Caviness, Images ofDivine Order..., s. 107 nn.;
Ch.E. Nicklies, E. Charles, Cosmology and the Labors of the Months at Piacenza: The Crypt Mosaic
at San Savino, „Gesta” 1995, nr 2, 34, s. 120 nn.; J. Zahlten, Weltbild und Sicht der Natur um 1200,
[w:] Heinrich der Lówe und seine Zeit. Herrschaft und Reprdsentation der Welfen 1125-1235, hrsg.
J. Luckhardt und F. NiehofF, Miinchen 1995, Bd. 2, s. 26-34; V. Secules, Medieval Art..., rozdz.: „The
cosmic body”, s. 120 nn.; E. Edson, E. Savage-Smith, Medieval Views of the Cosmos [Picturing
the Universe in the Christian and Islamic Middle Ages], Oxford 2004, s. 46 nn.; B. Obrist, La
cosmologie medievale. Textes et images. I: Les fondement antiąues, Firenze 2004, passim; D. Blume,
Kórper und Kosmos im Mittelalter, [w:] Bild und Kórper..., s. 225-241; M. Bagnoli, The Syzygy at
Anagni..., s. 319 nn.
77 A. von Euw, Imago mundi..., s. 90 nn.; B. Obrist, La cosmologie medievale...,passim.
78 Sancti Isidori Hispalensis Episcopi, De natura rerum..., Vol. 83, szp. 977 n.
79 H. Bober, An illustrated medieval SchooTBook ofBedes „De Natura Rerum”, „Journal of the
Walters Art Gallery” 1956-1957, s. 65-97.
80 A. von Euw, Imago mundi..., Kat. A 37-38.
Wokół
zagadnień
formy...
41
nik programów ukazujących zgodność makro- i mikrokosmosu76. Kosmos,
jego struktura, elementy składowe, ich wzajemne powiązania i oddziaływa-
nie na świat ziemski zajmowały średniowiecznych intelektualistów, którzy
w poważnej mierze opierali się na poglądach greckich filozofów: Empedoklesa,
Hippokratesa, Platona i Arystotelesa. Koncepcje te znane były Ojcom Kościoła
w IV w., trafiły również do utworów Makrobiusza (Komentarz do Snu Scy-
piona Cycerona), Boecjsza (De consolationephilosophiae) i Marcjanusa Capelli
(De nuptiis philologiae et Mercurii). Syntezy poglądów starożytnych uczonych
dokonał Izydor z Sewilli77. W przywoływanym wyżej traktacie De natura rerum
podaje definicje kosmosu, określa jego elementy składowe i informuje, że jego
struktura odzwierciedla się w człowieku78. Koncepcja ta okazała się niezwykle
trwała. Demonstrowały ją ilustracje do De natura rerum Bedy Czcigodnego79
czy Liber Floridus Lamberta z Saint-Omer80. Pojawiała się też w wystroju świą-
tyń, jak choćby wspominanych Oberpleis czy Anagni.
Wydaje się, że gdański zegar ukazywał w skrótowej formie ideę jedności
mikro- i makrokosmosu. „Mundus minor” reprezentują związane ze światem
ziemskim personifikacje temperamentów, mające odniesienia do żywiołów,
jakości, okresów w ludzkim życiu, pór roku oraz symboliczne wyobrażenia
cykli wegetacyjnych. Jednocześnie wiążą się one z makrokosmosem reprezen-
towanym przez gwiazdozbiory stałe - znaki zodiaku, rozgwieżdżone niebo
z konstelacją smoka oraz Słońce i Księżyc - dwie z siedmiu znanych wówczas
planet. Łączność pomiędzy mikro- i makrokosmosem podkreślona została
poprzez kolorystykę. Tło, na którym widnieją znaki zodiaku, odpowiada
żywiołom: czerwień tła znaków Barana, Lwa i Strzelca symbolizuje żywioł
76 Bibliografia tematu jest obszerna, podaję tutaj jedynie wybrane pozycje: F. Saxl, Macro-
cosm and Microcosm in Medieval Pictures, [w:] idem, Lectures, I, London 1957, s. 58-72; H. Hol-
lander, Weltall, Weltbild, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. E. Kirschbaum, Rom,
Bd. 4: 1972, szp. 498-509; A. von Euw, Imago mundi, [w:] Monumenta Annonis..., s. 89-97;
R Springer, Trinitas - Creator - Annus. Beitrdge zur mittelalterlichen Trinitatsikonographie, „Wallraf-
-Richartz-Jahrbuch” 1976, nr 38, s. 17-46; M.H. Caviness, Images ofDivine Order..., s. 107 nn.;
Ch.E. Nicklies, E. Charles, Cosmology and the Labors of the Months at Piacenza: The Crypt Mosaic
at San Savino, „Gesta” 1995, nr 2, 34, s. 120 nn.; J. Zahlten, Weltbild und Sicht der Natur um 1200,
[w:] Heinrich der Lówe und seine Zeit. Herrschaft und Reprdsentation der Welfen 1125-1235, hrsg.
J. Luckhardt und F. NiehofF, Miinchen 1995, Bd. 2, s. 26-34; V. Secules, Medieval Art..., rozdz.: „The
cosmic body”, s. 120 nn.; E. Edson, E. Savage-Smith, Medieval Views of the Cosmos [Picturing
the Universe in the Christian and Islamic Middle Ages], Oxford 2004, s. 46 nn.; B. Obrist, La
cosmologie medievale. Textes et images. I: Les fondement antiąues, Firenze 2004, passim; D. Blume,
Kórper und Kosmos im Mittelalter, [w:] Bild und Kórper..., s. 225-241; M. Bagnoli, The Syzygy at
Anagni..., s. 319 nn.
77 A. von Euw, Imago mundi..., s. 90 nn.; B. Obrist, La cosmologie medievale...,passim.
78 Sancti Isidori Hispalensis Episcopi, De natura rerum..., Vol. 83, szp. 977 n.
79 H. Bober, An illustrated medieval SchooTBook ofBedes „De Natura Rerum”, „Journal of the
Walters Art Gallery” 1956-1957, s. 65-97.
80 A. von Euw, Imago mundi..., Kat. A 37-38.
Wokół
zagadnień
formy...
41