DOI article:
Michalak, Michał: Przedstawienia przyłbic z drugiej połowy XIV i pierwszej ćwierci XV stulecia w ikonografii z terenów państwa krzyżackiego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.72800#0012
zasłony typu „psi pysk", czego przykładami są wczesne grand basinety z zasłoną
„psi pysk": effigies datowane na koniec XIV i początek XV w. z Pałacu Dożów
w Wenecji, lub z Musee de 1' Armee w Paryżu19. Wielkie basinety były popularne
zwłaszcza we Francji i w Anglii, a także w różnych odmianach w Niemczech.
Nota bene w krzyżackich źródłach, rachunkach z początku XV w., pojawia się
termin helme mit berten, oznaczający zapewne przyłbice grand basinet20. W tym
czasie, czyli w pierwszej dekadzie XV stulecia, na terenie Italii skonstruowano
najdoskonalszą późnośredniowieczną osłonę głowy w postaci przyłbicy armet21.
Dzwon hełmu był otwierany na boki. Zasłona we wczesnej fazie miała różną
formę, lecz już w drugiej dekadzie XV w. pojawiły się optymalne dla niej kształty
dziobu. Dodatkowo konstrukcję wzmacniano podbródkiem i płytowymi osło-
nami dolnej części twarzy, mocowanymi za pomocą tarczki potylicznej przy-
twierdzonej z tyłu dzwonu.
Analizowane w tym artykule hełmy z ruchomymi zasłonami twarzowymi
zostały zobrazowane również na późnośredniowiecznych wizerunkach powsta-
łych na terenach pruskiego państwa Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu
Niemieckiego w Jerozolimie. Jako pierwsze opisałem nieistniejące już malowidła
tablicowe (dwa panele ołtarzowe) z dawnej kaplicy Wszystkich Świętych bazy-
liki Mariackiej w Gdańsku (il. 1, 3)22. W literaturze polskojęzycznej ich repro-
dukcje zostały zaprezentowane przez Andrzeja Nowakowskiego i Krzysztofa
Kwiatkowskiego. Jak wspomniano, pierwszym badaczem, który zaintereso-
wał się przedstawionymi tam okazami uzbrojenia, był Bernhard Engel, dzięki
czemu dysponujemy rysunkami interesujących fragmentów dzieł23. Datacja
wizerunków została ustalona na ok. 1375 r. Na przerysach wykonanych przez
Andrzeja Kleina (na podstawie rysunków Engela) można zauważyć trzy frag-
menty ze zbrojnymi noszącymi przyłbice.
Pierwszy fragment ukazuje dwie postaci (il. 1). Postać z prawej strony nosi
hełm o dzwonie zakończonym niewielką sterczyną. Można w nim dostrzec podo-
bieństwo do dzwonu nowojorskiej przyłbicy z zasłoną „psi pysk", mocowanej
na zawiasie czołowym (Metropolitan Museum of Art, 04. 3 238 ref_arm
2136, według Augusta Boera-Bronta) oraz paryskiej, przechowywanej w Musee
de ΓArmee (h 22ref_arm 1551, według Matthiasa Golla, il. 4)24. Zasłona typu
„psi pysk", nieco uniesiona, jest mocowana na zawiasach skroniowych. Ma tru-
mienną wizurę (dwie wizury) i grupę otworów wentylacyjnych. Przednia część
Przedsta-
wienia
przyłbic...
19 Glinianowicz, Zasłona typu „psi pysk"..., s. 205.
20 Nowakowski, Uzbrojenie wojsk krzyżackich..., s. 77.
21 Klod Bler, Rycarskie dospechy Evropy, Moskva 2006, s. 91-92.
22 Nowakowski, Uzbrojenie wojsk krzyżackich..., s. 56-57, il. 21-22; Krzysztof Kwiatkowski,
Wojska Zakonu Niemieckiego..., s. 401, 84c; Kaplica Wszystkich Świętych. Por. Stanisław Bog-
danowicz, Bazylika Mariacka w Gdańsku skarbnicą gotyku i renesansu, Piechowice 1995, s. 69.
23 Engel, Waffengeschichtliche Studien..., Bd. 3, s. 37-40.
24 Augusto Boer-Bront, The Complete Catalogue of Extant XIVth Century Armour, version
1.6, s. 122, https://vk.com/doc-112266249_624429968?hash=RZzy8jP03SMdF348EYEZJgk5geU
5qffEk3T3G6GdHiH [dostęp: 27.02.2024]; Goll, Iron Documents..., ref_arm 1551.
11
„psi pysk": effigies datowane na koniec XIV i początek XV w. z Pałacu Dożów
w Wenecji, lub z Musee de 1' Armee w Paryżu19. Wielkie basinety były popularne
zwłaszcza we Francji i w Anglii, a także w różnych odmianach w Niemczech.
Nota bene w krzyżackich źródłach, rachunkach z początku XV w., pojawia się
termin helme mit berten, oznaczający zapewne przyłbice grand basinet20. W tym
czasie, czyli w pierwszej dekadzie XV stulecia, na terenie Italii skonstruowano
najdoskonalszą późnośredniowieczną osłonę głowy w postaci przyłbicy armet21.
Dzwon hełmu był otwierany na boki. Zasłona we wczesnej fazie miała różną
formę, lecz już w drugiej dekadzie XV w. pojawiły się optymalne dla niej kształty
dziobu. Dodatkowo konstrukcję wzmacniano podbródkiem i płytowymi osło-
nami dolnej części twarzy, mocowanymi za pomocą tarczki potylicznej przy-
twierdzonej z tyłu dzwonu.
Analizowane w tym artykule hełmy z ruchomymi zasłonami twarzowymi
zostały zobrazowane również na późnośredniowiecznych wizerunkach powsta-
łych na terenach pruskiego państwa Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu
Niemieckiego w Jerozolimie. Jako pierwsze opisałem nieistniejące już malowidła
tablicowe (dwa panele ołtarzowe) z dawnej kaplicy Wszystkich Świętych bazy-
liki Mariackiej w Gdańsku (il. 1, 3)22. W literaturze polskojęzycznej ich repro-
dukcje zostały zaprezentowane przez Andrzeja Nowakowskiego i Krzysztofa
Kwiatkowskiego. Jak wspomniano, pierwszym badaczem, który zaintereso-
wał się przedstawionymi tam okazami uzbrojenia, był Bernhard Engel, dzięki
czemu dysponujemy rysunkami interesujących fragmentów dzieł23. Datacja
wizerunków została ustalona na ok. 1375 r. Na przerysach wykonanych przez
Andrzeja Kleina (na podstawie rysunków Engela) można zauważyć trzy frag-
menty ze zbrojnymi noszącymi przyłbice.
Pierwszy fragment ukazuje dwie postaci (il. 1). Postać z prawej strony nosi
hełm o dzwonie zakończonym niewielką sterczyną. Można w nim dostrzec podo-
bieństwo do dzwonu nowojorskiej przyłbicy z zasłoną „psi pysk", mocowanej
na zawiasie czołowym (Metropolitan Museum of Art, 04. 3 238 ref_arm
2136, według Augusta Boera-Bronta) oraz paryskiej, przechowywanej w Musee
de ΓArmee (h 22ref_arm 1551, według Matthiasa Golla, il. 4)24. Zasłona typu
„psi pysk", nieco uniesiona, jest mocowana na zawiasach skroniowych. Ma tru-
mienną wizurę (dwie wizury) i grupę otworów wentylacyjnych. Przednia część
Przedsta-
wienia
przyłbic...
19 Glinianowicz, Zasłona typu „psi pysk"..., s. 205.
20 Nowakowski, Uzbrojenie wojsk krzyżackich..., s. 77.
21 Klod Bler, Rycarskie dospechy Evropy, Moskva 2006, s. 91-92.
22 Nowakowski, Uzbrojenie wojsk krzyżackich..., s. 56-57, il. 21-22; Krzysztof Kwiatkowski,
Wojska Zakonu Niemieckiego..., s. 401, 84c; Kaplica Wszystkich Świętych. Por. Stanisław Bog-
danowicz, Bazylika Mariacka w Gdańsku skarbnicą gotyku i renesansu, Piechowice 1995, s. 69.
23 Engel, Waffengeschichtliche Studien..., Bd. 3, s. 37-40.
24 Augusto Boer-Bront, The Complete Catalogue of Extant XIVth Century Armour, version
1.6, s. 122, https://vk.com/doc-112266249_624429968?hash=RZzy8jP03SMdF348EYEZJgk5geU
5qffEk3T3G6GdHiH [dostęp: 27.02.2024]; Goll, Iron Documents..., ref_arm 1551.
11