DOI Artikel:
Jakutowicz, Joanna: Między centrum a peryferiami: Późnośredniowieczne malowidła z kościoła św. Mikołaja w Sząbruku na Warmii
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.72800#0076
Jak już wspomniano, ołtarz z Brukseli najsilniej rezonuje z tendencjami
widocznymi w malowidłach w Sząbruku. Świadczą o tym: jego konserwatywna
forma, sztywny podział na prostokątne pola, a także czasowe następstwo przed-
stawień - zachowane tylko w tym ołtarzu spośród wyżej przywołanych28 - choć
niewątpliwie jakość malarstwa widoczna w brukselskim dziele jest niewspół-
miernie wyższa. Również tylko w tym ołtarzu, spośród wymienionych wyżej,
ukazano rzadki motyw ikonograficzny św. Joachima w świątyni w obecności
kapłana oraz niezidentyfikowanej postaci, który występuje w omawianym
tu warmińskim kościele św. Mikołaja. Ze względu na to, że ołtarze niderlandz-
kie przynależały do jednego z najwybitniejszych środowisk twórczych póź-
nośredniowiecznej Europy, ich wpływ na prowincjonalną sztukę Prus musiał
być pośredni, a przez to ograniczony. Natomiast zbliżony czas powstania tych
dzieł i cyklu w Sząbruku odzwierciedla ogólnoeuropejską tendencję wzrostu
znaczenia kultu św. Anny i przekłada się na powszechną obecność ikonografii
tej świętej w sztuce późnego średniowiecza. Z tego też powodu malowidła szą-
bruckie, choć mają o wiele prymitywniejszą formą niż malowidła niderlandzkie,
stanowią przykład percepcji i obecności w sztuce warmińskiej najważniejszych
europejskich idei końca XV stulecia.
Zdecydowanie lepszą jakość artystyczną niż cykle apostolski i św. Anny pre-
zentuje scena sądu ostatecznego na wschodniej ścianie kościoła św. Mikołaja
w Sząbruku (il. 11-12). Chrystus tronujący na kuli i tęczy, odziany w czerwony
płaszcz cesarski, z koroną cierniową na głowie został przedstawiony w formie
apokaliptycznej - z mieczem i lilią (już nieczytelną) wydobywającą się z jego
ust, rozpościerając obie ręce w geście błogosławieństwa. Po obu stronach Tronu-
jącego są widoczne dwie, słabo czytelne postacie - najprawdopodobniej Maria
i św. Piotr. Dolna część przedstawienia jest nieczytelna, można na niej dostrzec
jedynie kontury skrzydeł św. Michała Archanioła, który waży dusze.
Przedstawienie Chrystusa apokaliptycznego na majestacie jest jednym
z najstarszych w sztuce chrześcijańskiej29. Ikonografia ta została przełożona
na język malarstwa w XIV w., a szczególną popularność zyskała w sztuce
północnoeuropejskiej XV w. Motyw ten jest powszechnie reprezentowany
również w średniowiecznym malarstwie ściennym Warmii, m.in. na zamku
biskupim w Lidzbarku Warmińskim oraz w kaplicy św. Anny przy kościele
Między
centrum
a peryfer-
iami...
28 Ołtarz rzeźbiarski autorstwa Mistrza Joachima i Anny zachował się niekompletnie, dlatego
trudno wnioskować o jego formie, lecz jest możliwe, że również przedstawione w nim poszcze-
gólne sceny zostały uszeregowane chronologicznie.
29 Próby akcentowania majestatycznego charakteru Chrystusa pojawiają się już w sztuce
IV w. n.e. i były wówczas bez wątpienia inspirowane rzymską ikonografią cesarską. Natomiast
pierwsze przedstawienie wizji z Apokalipsy św. Jana, będące zarazem pierwszym przedstawieniem
absydialnym Maiestas Domini, powstało na początku V w. w bazylice św. Prudencjany w Rzymie.
Rozszerzeniem tego tematu jest wizja Sądu Ostatecznego, również oparta na Apokalipsie św. Jana,
znana w Europie z rzeźbiarskich przedstawień tympanonów katedralnych, m.in. w Moissac,
Autun, Conques.
75
widocznymi w malowidłach w Sząbruku. Świadczą o tym: jego konserwatywna
forma, sztywny podział na prostokątne pola, a także czasowe następstwo przed-
stawień - zachowane tylko w tym ołtarzu spośród wyżej przywołanych28 - choć
niewątpliwie jakość malarstwa widoczna w brukselskim dziele jest niewspół-
miernie wyższa. Również tylko w tym ołtarzu, spośród wymienionych wyżej,
ukazano rzadki motyw ikonograficzny św. Joachima w świątyni w obecności
kapłana oraz niezidentyfikowanej postaci, który występuje w omawianym
tu warmińskim kościele św. Mikołaja. Ze względu na to, że ołtarze niderlandz-
kie przynależały do jednego z najwybitniejszych środowisk twórczych póź-
nośredniowiecznej Europy, ich wpływ na prowincjonalną sztukę Prus musiał
być pośredni, a przez to ograniczony. Natomiast zbliżony czas powstania tych
dzieł i cyklu w Sząbruku odzwierciedla ogólnoeuropejską tendencję wzrostu
znaczenia kultu św. Anny i przekłada się na powszechną obecność ikonografii
tej świętej w sztuce późnego średniowiecza. Z tego też powodu malowidła szą-
bruckie, choć mają o wiele prymitywniejszą formą niż malowidła niderlandzkie,
stanowią przykład percepcji i obecności w sztuce warmińskiej najważniejszych
europejskich idei końca XV stulecia.
Zdecydowanie lepszą jakość artystyczną niż cykle apostolski i św. Anny pre-
zentuje scena sądu ostatecznego na wschodniej ścianie kościoła św. Mikołaja
w Sząbruku (il. 11-12). Chrystus tronujący na kuli i tęczy, odziany w czerwony
płaszcz cesarski, z koroną cierniową na głowie został przedstawiony w formie
apokaliptycznej - z mieczem i lilią (już nieczytelną) wydobywającą się z jego
ust, rozpościerając obie ręce w geście błogosławieństwa. Po obu stronach Tronu-
jącego są widoczne dwie, słabo czytelne postacie - najprawdopodobniej Maria
i św. Piotr. Dolna część przedstawienia jest nieczytelna, można na niej dostrzec
jedynie kontury skrzydeł św. Michała Archanioła, który waży dusze.
Przedstawienie Chrystusa apokaliptycznego na majestacie jest jednym
z najstarszych w sztuce chrześcijańskiej29. Ikonografia ta została przełożona
na język malarstwa w XIV w., a szczególną popularność zyskała w sztuce
północnoeuropejskiej XV w. Motyw ten jest powszechnie reprezentowany
również w średniowiecznym malarstwie ściennym Warmii, m.in. na zamku
biskupim w Lidzbarku Warmińskim oraz w kaplicy św. Anny przy kościele
Między
centrum
a peryfer-
iami...
28 Ołtarz rzeźbiarski autorstwa Mistrza Joachima i Anny zachował się niekompletnie, dlatego
trudno wnioskować o jego formie, lecz jest możliwe, że również przedstawione w nim poszcze-
gólne sceny zostały uszeregowane chronologicznie.
29 Próby akcentowania majestatycznego charakteru Chrystusa pojawiają się już w sztuce
IV w. n.e. i były wówczas bez wątpienia inspirowane rzymską ikonografią cesarską. Natomiast
pierwsze przedstawienie wizji z Apokalipsy św. Jana, będące zarazem pierwszym przedstawieniem
absydialnym Maiestas Domini, powstało na początku V w. w bazylice św. Prudencjany w Rzymie.
Rozszerzeniem tego tematu jest wizja Sądu Ostatecznego, również oparta na Apokalipsie św. Jana,
znana w Europie z rzeźbiarskich przedstawień tympanonów katedralnych, m.in. w Moissac,
Autun, Conques.
75