DOI article:
Bohdziewicz, Piotr: O dwu kościołach gotyckich św. Jana w Wilnie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.29198#0017
O DWU KOŚCIOŁACH GOTYCKICH ŚW. JANA W WILNIE
13
miary były większe niż ich realizacja i że z kościołem tym stało się to
samo, co np. stało się z kościołem NMP za katedrą w Poznaniu, posiada-
jącym również skarpy wewnętrzne. Dodajmy wreszcie do tego, że w stanie
pierwotnym nie istniała jeszcze wieża mieszcząca zewnętrzną klatkę scho-
dową obok kruchty od strony południowej. Świadczy o tym zachowany
na ścianie kościoła od zewnątrz, a widoczny od wnętrza wieży, cokół
z odsadzką z cegieł profilowanych, utopiony w poprzecznych murach
wieży. Inaczej też nieco wyglądał dach nad kościołem, gdyż pierwotnie
nad prezbiterium opadał jednakowo na wszystkie boki wielokąta zamy-
kającego kościół od wschodu.
Większą trudność sprawia określenie czasu powstania zachodniej
części kościoła. Na początku stawiamy pytanie, czy ta część nie jest star-
sza od wschodniej połowy kościoła i czy nie mamy tu do czynienia
z pierwotnym kościołem fundowanym przez Władysława Jagiełłę, pod-
czas gdy część wschodnia byłaby ,,dobudowana" w XV w. przez Witol-
da? Że mury wznoszące się obecnie nie należałyby do tego ewentualnego
kościoła, świadczą chyba dostatecznie wymiar cegły, sposób wiązania
muru oraz formy architektoniczne, jak np. zakreślenie portalu półko-
lem. Trudno też przypuścić, by nawet fundamenty tej części budynku
należały do tego najwcześniej powstałego kościoła, gdyż zarówno śmia-
łość założenia, jak i z drugiej strony niedbałość w planie, nie zdają się
wskazywać na wiek XIV. Pozostaje tedy przyjąć, że zachodnia połowa
wileńskiego kościoła św. Jana jest późniejsza od wschodniej, czyli po-
wstała po r. 1427, najwcześniej chyba w drugiej połowie XV w. J. Kłos ^
wypowiedział myśl, że ,,ślady gotyku wczesnego widoczne są w systemie
potężnych a prostych skarp zewnętrznych, a także w ostrołukowych
oknach i arkadach naw bocznych" — nie należy jednak zapominać, że
na Litwie, jak i na Mazowszu, gotyk wkracza w XVI wiek, wobec czego
obecność skarp i ostrołuku nie świadczy jeszcze o powstaniu budowli
koniecznie w wieku XV najpóźniej. Poważniejszą wskazówką na to stu-
lecie byłby wykryty przez Łopacińskiego 2° fakt, że kaplica Piaseckich,
przylegająca do zachodniej połowy kościoła św. Jana (pierwsza na lewo
od kruchty południowej) powstała w r. 1500. Ponieważ jest mało praw-
dopodobne, by kaplicę wzniesiono w pewnej odległości od kościoła, wy-
nikałoby, że zachodnia połowa jego w r. 1500 już istniała. Powstałaby
zatem jeszcze w XV w. Niestety, archiwalia milczą na ten temat i żad-
nych wiadomości o jakichś większych pracach budowlanych między 1427
a 1500 r. nie posiadamy. Najwcześniejsza znana nam data, r. 1500 —
to data pożaru, po którym miały nastąpić prace dokoła odbudowy koś-
Ibidem.
2°E. Łopaciński, notaty.
13
miary były większe niż ich realizacja i że z kościołem tym stało się to
samo, co np. stało się z kościołem NMP za katedrą w Poznaniu, posiada-
jącym również skarpy wewnętrzne. Dodajmy wreszcie do tego, że w stanie
pierwotnym nie istniała jeszcze wieża mieszcząca zewnętrzną klatkę scho-
dową obok kruchty od strony południowej. Świadczy o tym zachowany
na ścianie kościoła od zewnątrz, a widoczny od wnętrza wieży, cokół
z odsadzką z cegieł profilowanych, utopiony w poprzecznych murach
wieży. Inaczej też nieco wyglądał dach nad kościołem, gdyż pierwotnie
nad prezbiterium opadał jednakowo na wszystkie boki wielokąta zamy-
kającego kościół od wschodu.
Większą trudność sprawia określenie czasu powstania zachodniej
części kościoła. Na początku stawiamy pytanie, czy ta część nie jest star-
sza od wschodniej połowy kościoła i czy nie mamy tu do czynienia
z pierwotnym kościołem fundowanym przez Władysława Jagiełłę, pod-
czas gdy część wschodnia byłaby ,,dobudowana" w XV w. przez Witol-
da? Że mury wznoszące się obecnie nie należałyby do tego ewentualnego
kościoła, świadczą chyba dostatecznie wymiar cegły, sposób wiązania
muru oraz formy architektoniczne, jak np. zakreślenie portalu półko-
lem. Trudno też przypuścić, by nawet fundamenty tej części budynku
należały do tego najwcześniej powstałego kościoła, gdyż zarówno śmia-
łość założenia, jak i z drugiej strony niedbałość w planie, nie zdają się
wskazywać na wiek XIV. Pozostaje tedy przyjąć, że zachodnia połowa
wileńskiego kościoła św. Jana jest późniejsza od wschodniej, czyli po-
wstała po r. 1427, najwcześniej chyba w drugiej połowie XV w. J. Kłos ^
wypowiedział myśl, że ,,ślady gotyku wczesnego widoczne są w systemie
potężnych a prostych skarp zewnętrznych, a także w ostrołukowych
oknach i arkadach naw bocznych" — nie należy jednak zapominać, że
na Litwie, jak i na Mazowszu, gotyk wkracza w XVI wiek, wobec czego
obecność skarp i ostrołuku nie świadczy jeszcze o powstaniu budowli
koniecznie w wieku XV najpóźniej. Poważniejszą wskazówką na to stu-
lecie byłby wykryty przez Łopacińskiego 2° fakt, że kaplica Piaseckich,
przylegająca do zachodniej połowy kościoła św. Jana (pierwsza na lewo
od kruchty południowej) powstała w r. 1500. Ponieważ jest mało praw-
dopodobne, by kaplicę wzniesiono w pewnej odległości od kościoła, wy-
nikałoby, że zachodnia połowa jego w r. 1500 już istniała. Powstałaby
zatem jeszcze w XV w. Niestety, archiwalia milczą na ten temat i żad-
nych wiadomości o jakichś większych pracach budowlanych między 1427
a 1500 r. nie posiadamy. Najwcześniejsza znana nam data, r. 1500 —
to data pożaru, po którym miały nastąpić prace dokoła odbudowy koś-
Ibidem.
2°E. Łopaciński, notaty.