DOI Artikel:
Adamek, Tadeusz: Typy monastrancji gotyckich w Polsce: i problem regionów
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.27673#0018
12
TADEUSZ ADAMEK
giełły dla kościoła Bożego Ciała w Poznaniu. Jest najstarszą monstrancją
w Polsce i jedną z najstarszych w ogóle. Wykonana została najprawdo-
podobniej w jednym z warsztatów złotniczych Prus Królewskich 38. Cha-
rakteryzuje ją masywność konstrukcji i stosunkowo uboga szata deko-
racyjna. Typ wieżowy również dobrze ilustruje monstrancja z kościoła św.
Jana Chrzciciela w Chojnicach 39 (il. 4), datowana na ostatnią ćwierć XV w.
Wyróżnia się zwartością, lekkością kształtu i statyką. Z innych wymienia
,się monstrancję pułtuską 40, żiMiżoną do chojnickiej, i momstrancję z Wy-
szogrodu 41 ze stopą rzadko spotykanej budowy, podobną do stopy krzyża
z Tczewa 42. Należą tu również monstrancje z kościoła w Żukowie 43 z
1537 r. i z kościoła w Pucku 44 z tego samego okresu. Pierwsza z nich
jest dość ciężka, druga delikatniejsza z wyraźnymi już w górnej części
formami gotyku schyłkowego. Wspomnieć tu wypada, że monstrancje
pułtuska i wyszogrodzka w pewnej mierze zatraciły cechy typu wieżo-
wego. Odnosi się to również i do monstrancji z Żukowa. Charakterys-
tyczny bowiem dla nich okrągły kłosz został zamieniony na puszkę. Z
kolei w monstrancji z Pucka zamiast klosza wbudowano element w for-
mie płaskiego prostokąta.
Zasięg występowania wieżowego typu monstrancji ogranicza się w
zasadzie do terenu Prus Królewskich z wyjątkiem monstrancji z kościoła
Bożego Ciała w Poznaniu oraz z kościoła parafialnego w Szadku 45 i kilku
obiektów na Śląsku (monstrancja z Rachowic z ok. 1500 r. 46, z Głogów-
ka 47 z przełomu XV/XVI w. i z Dytmarowa z 1516 r. 48). Poza tym. typ ten
nie znalazł szerszego naśladownictwa na pozostałych ziemiach Polski. Wy-
wodzi się on z obszarów Nadrenii i Westfałii, gdzie rozwinął się w wiel-
kim bogactwie form i dużej ilości obiektów. Niejednokrotnie nawet zdarza
38 B o c h n. a k, Eksport z miast pruskich [...], s. 16.
39 J. Heiise, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Prouinz Westpreussen, IV,
Kreis Konitz, Danzig 1887, s. 375, talbl. 4; Bochnak, Pagaczewski, Polskie
rzemiosło [...], s. 182, fig. 139.
40 Bochnak, Eksport z miast pruskich [...], s. 17, fig. 9.
41 Ibid., s. 17, fig. 10.
42 Heise, op. eit., III, Kreis Stargard, s. 170, tabl. 2; Bochnak, Paga-
czewski, Polskie rzemiosło [...], s. 184, fig. 142.
43 Heise, op. cit., I, Kreis Carthaus, s. 31, tabl. 8.
44 Ibid., s. 59, tabl. 8, Kreis Neustadt; Bochnak, Pagaczewski, Pol~
skie rzemiosło [...], s. 183 n., fig. 141.
45 Katalog zabytków sztuki w Polsce, II, woj. łódzkie pod red. J. Łozińskiego,
Warszawa 1954, tekst s. 312, ilustracje fig. 585.
46 Katalog zabytków sztuki w Polsce, VI, woj. katowickie pod red. J. Rejduch-
-Samkowej, Warszawa 1966, zesz. 5, pow. gliwicki, s. 69, fig. 261.
47 Katalog zabytków sztuki w Polsce, VII, woj. opolskie pod red. T. Chrzanow-
skiego i M. Korneckiego, zesz. 12, pow. prudnicki, Warszawa 1960, s. 20, fig. 154.
48 Ibid., s. 12, fig. 155.
TADEUSZ ADAMEK
giełły dla kościoła Bożego Ciała w Poznaniu. Jest najstarszą monstrancją
w Polsce i jedną z najstarszych w ogóle. Wykonana została najprawdo-
podobniej w jednym z warsztatów złotniczych Prus Królewskich 38. Cha-
rakteryzuje ją masywność konstrukcji i stosunkowo uboga szata deko-
racyjna. Typ wieżowy również dobrze ilustruje monstrancja z kościoła św.
Jana Chrzciciela w Chojnicach 39 (il. 4), datowana na ostatnią ćwierć XV w.
Wyróżnia się zwartością, lekkością kształtu i statyką. Z innych wymienia
,się monstrancję pułtuską 40, żiMiżoną do chojnickiej, i momstrancję z Wy-
szogrodu 41 ze stopą rzadko spotykanej budowy, podobną do stopy krzyża
z Tczewa 42. Należą tu również monstrancje z kościoła w Żukowie 43 z
1537 r. i z kościoła w Pucku 44 z tego samego okresu. Pierwsza z nich
jest dość ciężka, druga delikatniejsza z wyraźnymi już w górnej części
formami gotyku schyłkowego. Wspomnieć tu wypada, że monstrancje
pułtuska i wyszogrodzka w pewnej mierze zatraciły cechy typu wieżo-
wego. Odnosi się to również i do monstrancji z Żukowa. Charakterys-
tyczny bowiem dla nich okrągły kłosz został zamieniony na puszkę. Z
kolei w monstrancji z Pucka zamiast klosza wbudowano element w for-
mie płaskiego prostokąta.
Zasięg występowania wieżowego typu monstrancji ogranicza się w
zasadzie do terenu Prus Królewskich z wyjątkiem monstrancji z kościoła
Bożego Ciała w Poznaniu oraz z kościoła parafialnego w Szadku 45 i kilku
obiektów na Śląsku (monstrancja z Rachowic z ok. 1500 r. 46, z Głogów-
ka 47 z przełomu XV/XVI w. i z Dytmarowa z 1516 r. 48). Poza tym. typ ten
nie znalazł szerszego naśladownictwa na pozostałych ziemiach Polski. Wy-
wodzi się on z obszarów Nadrenii i Westfałii, gdzie rozwinął się w wiel-
kim bogactwie form i dużej ilości obiektów. Niejednokrotnie nawet zdarza
38 B o c h n. a k, Eksport z miast pruskich [...], s. 16.
39 J. Heiise, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Prouinz Westpreussen, IV,
Kreis Konitz, Danzig 1887, s. 375, talbl. 4; Bochnak, Pagaczewski, Polskie
rzemiosło [...], s. 182, fig. 139.
40 Bochnak, Eksport z miast pruskich [...], s. 17, fig. 9.
41 Ibid., s. 17, fig. 10.
42 Heise, op. eit., III, Kreis Stargard, s. 170, tabl. 2; Bochnak, Paga-
czewski, Polskie rzemiosło [...], s. 184, fig. 142.
43 Heise, op. cit., I, Kreis Carthaus, s. 31, tabl. 8.
44 Ibid., s. 59, tabl. 8, Kreis Neustadt; Bochnak, Pagaczewski, Pol~
skie rzemiosło [...], s. 183 n., fig. 141.
45 Katalog zabytków sztuki w Polsce, II, woj. łódzkie pod red. J. Łozińskiego,
Warszawa 1954, tekst s. 312, ilustracje fig. 585.
46 Katalog zabytków sztuki w Polsce, VI, woj. katowickie pod red. J. Rejduch-
-Samkowej, Warszawa 1966, zesz. 5, pow. gliwicki, s. 69, fig. 261.
47 Katalog zabytków sztuki w Polsce, VII, woj. opolskie pod red. T. Chrzanow-
skiego i M. Korneckiego, zesz. 12, pow. prudnicki, Warszawa 1960, s. 20, fig. 154.
48 Ibid., s. 12, fig. 155.