DOI Artikel:
Prochniak, Daniel: Przedchrześcijańska sakralna architektura Armenii: próba rekonstrukcji w świetle źródeł materialnych i przekazów literackich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37100#0051
PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKA SAKRALNA ARCHITEKTURA ARMENII
31
zesa I. Wydarzenia te rozegrały się w 58 r. i doprowadziły do chwilowego zajęcia kraju
przez Korbulona, zdobycia Tigranokerty i całkowitego zburzenia stolicy Armenii
Artaksaty. Tirydates musiał uchodzić, a tron Armenii zajął rzymski nominat Tigranes
V, pochodzący z Kapadocji. W kilka lat później sytuacja zmieniła się. W roku 62
Tirydates pokonał wprawdzie wojska rzymskie pod Radaneią, ale na całkowite unieza-
leżnienie się od Cesarstwa był jednak za słaby. Zadowolono się kompromisem - Tiry-
dates zatrzymał tron, a Rzymianie rozciągnęli swój protektorat na Armenię. Oficjalne
zatwierdzenie tego stanu, odnotowane przez kilku historyków16, nastąpiło w 66 r.
w Rzymie, gdzie w czasie hucznych uroczystości Neron osobiście przekazał Tirydate-
sowi królewski diadem17. Dla nas największą wartość przedstawia fragment relacji
Kasjusza Diona, w którym czytamy: „Tirydates otrzymał różne dary o wartości 200
000 000 sesterców i otrzymał pozwolenie na odbudowę Artaksaty. Ponadto zabrał ze
sobą z Rzymu licznych rzemieślników, część z nich otrzymał od Nerona, część zwerbo-
wał, oferując im wysokie wynagrodzenie41 (63, 6-7)18.
Wprawdzie za rzymskie pieniądze rzymscy budowniczowie mieli odbudować z ruin
Artaksatę, nie jest jednak wykluczone, że byli zatrudnieni także i w innych miejscach,
m.in. w Garni, gdzie - jak wiemy - trwały wówczas intensywne prace budowlane.
Zbieżność czasowa, jak też powstanie w tym czasie świątyni w typowo rzymskim stylu
czyni tę hipotezę bardzo prawdopodobną. Warto przy tym rozważyć jeszcze jedną
kwestię, a mianowicie, czy wspomniani architekci rzeczywiście przybyli do Armenii
z samego Rzymu, co chociażby ze względu na olbrzymi dystans do przebycia wydaje się
mało realne, czy też pochodzili z któregoś z bliższych ośrodków, skąd zostali zabrani
przez powracającego do kraju Tirydatesa. Pomocne w odpowiedzi na to pytanie
wydaje się być porównanie świątyni w Garni z dwiema świątyniami z małoazjatyckiej,
a więc nieodległej Pizydii - w Termessos i Sagalassos19. Wszystkie trzy obiekty zdra-
dzają znaczne podobieństwo formalne w odniesieniu do typu, układu architekto-
niczno-przestrzennego, rozmiarów, a nawet dekoracji20. Twierdzenie o pizydyjskim
pochodzeniu działających w Armenii budowniczych musi naturalnie pozostać hipo-
tezą, która jednak pozwala na wysunięcie sugestii o możliwości związków pomiędzy
świątynią w Garni a architekturą południowo-zachodnich regionów Małej Azji.
Diametralnie różnie przedstawia się natomiast problem kultu sprawowanego w
interesującym nas sanktuarium. Wiele danych świadczy, że bóstwem czczonym
w Garni był Mihr, irański Mitra, jedna z głównych postaci panteonu pogańskich
Ormian. Argumentem przemawiającym za tym twierdzeniem mogą być dwa identyczne
elementy dekoracji reliefowej, umieszczone na czołowych powierzchniach niskich
antów, flankujących schody świątyni. Ukazane są na nich postacie atlasów klęczących
na jednym kolanie, z rękoma uniesionymi do góry (il. 4). Postać tego atlasa nie jest
znana z imienia, często jednak towarzyszy on powszechnie znanej scenie ukazującej
16 Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów (VI, 13), przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław
1972, s. 335; Dio’ s Roman His tory (LXIII, 6-7), English translation by E. Cary, t. 8, Cambridge Mass. 1961, s.
144-147; Pliniusz Starszy, Historia naturalna (XXXIII), przeł. I. T. Zawadzcy,. Wrocław 1961, s. 267.
17 Por. Grousset, Histoire de 1’Armenie, s. 103-109.
18 Dio’s Roman History, s. 146-147.
19 K. Lanckoroński, Miasta Pamfilii i Pizydii, t. II, Kraków 1896, s. 79-86, 149-150.
20 Trever, Chram, s. 66.
31
zesa I. Wydarzenia te rozegrały się w 58 r. i doprowadziły do chwilowego zajęcia kraju
przez Korbulona, zdobycia Tigranokerty i całkowitego zburzenia stolicy Armenii
Artaksaty. Tirydates musiał uchodzić, a tron Armenii zajął rzymski nominat Tigranes
V, pochodzący z Kapadocji. W kilka lat później sytuacja zmieniła się. W roku 62
Tirydates pokonał wprawdzie wojska rzymskie pod Radaneią, ale na całkowite unieza-
leżnienie się od Cesarstwa był jednak za słaby. Zadowolono się kompromisem - Tiry-
dates zatrzymał tron, a Rzymianie rozciągnęli swój protektorat na Armenię. Oficjalne
zatwierdzenie tego stanu, odnotowane przez kilku historyków16, nastąpiło w 66 r.
w Rzymie, gdzie w czasie hucznych uroczystości Neron osobiście przekazał Tirydate-
sowi królewski diadem17. Dla nas największą wartość przedstawia fragment relacji
Kasjusza Diona, w którym czytamy: „Tirydates otrzymał różne dary o wartości 200
000 000 sesterców i otrzymał pozwolenie na odbudowę Artaksaty. Ponadto zabrał ze
sobą z Rzymu licznych rzemieślników, część z nich otrzymał od Nerona, część zwerbo-
wał, oferując im wysokie wynagrodzenie41 (63, 6-7)18.
Wprawdzie za rzymskie pieniądze rzymscy budowniczowie mieli odbudować z ruin
Artaksatę, nie jest jednak wykluczone, że byli zatrudnieni także i w innych miejscach,
m.in. w Garni, gdzie - jak wiemy - trwały wówczas intensywne prace budowlane.
Zbieżność czasowa, jak też powstanie w tym czasie świątyni w typowo rzymskim stylu
czyni tę hipotezę bardzo prawdopodobną. Warto przy tym rozważyć jeszcze jedną
kwestię, a mianowicie, czy wspomniani architekci rzeczywiście przybyli do Armenii
z samego Rzymu, co chociażby ze względu na olbrzymi dystans do przebycia wydaje się
mało realne, czy też pochodzili z któregoś z bliższych ośrodków, skąd zostali zabrani
przez powracającego do kraju Tirydatesa. Pomocne w odpowiedzi na to pytanie
wydaje się być porównanie świątyni w Garni z dwiema świątyniami z małoazjatyckiej,
a więc nieodległej Pizydii - w Termessos i Sagalassos19. Wszystkie trzy obiekty zdra-
dzają znaczne podobieństwo formalne w odniesieniu do typu, układu architekto-
niczno-przestrzennego, rozmiarów, a nawet dekoracji20. Twierdzenie o pizydyjskim
pochodzeniu działających w Armenii budowniczych musi naturalnie pozostać hipo-
tezą, która jednak pozwala na wysunięcie sugestii o możliwości związków pomiędzy
świątynią w Garni a architekturą południowo-zachodnich regionów Małej Azji.
Diametralnie różnie przedstawia się natomiast problem kultu sprawowanego w
interesującym nas sanktuarium. Wiele danych świadczy, że bóstwem czczonym
w Garni był Mihr, irański Mitra, jedna z głównych postaci panteonu pogańskich
Ormian. Argumentem przemawiającym za tym twierdzeniem mogą być dwa identyczne
elementy dekoracji reliefowej, umieszczone na czołowych powierzchniach niskich
antów, flankujących schody świątyni. Ukazane są na nich postacie atlasów klęczących
na jednym kolanie, z rękoma uniesionymi do góry (il. 4). Postać tego atlasa nie jest
znana z imienia, często jednak towarzyszy on powszechnie znanej scenie ukazującej
16 Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów (VI, 13), przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław
1972, s. 335; Dio’ s Roman His tory (LXIII, 6-7), English translation by E. Cary, t. 8, Cambridge Mass. 1961, s.
144-147; Pliniusz Starszy, Historia naturalna (XXXIII), przeł. I. T. Zawadzcy,. Wrocław 1961, s. 267.
17 Por. Grousset, Histoire de 1’Armenie, s. 103-109.
18 Dio’s Roman History, s. 146-147.
19 K. Lanckoroński, Miasta Pamfilii i Pizydii, t. II, Kraków 1896, s. 79-86, 149-150.
20 Trever, Chram, s. 66.