DOI Artikel:
Prochniak, Daniel: Przedchrześcijańska sakralna architektura Armenii: próba rekonstrukcji w świetle źródeł materialnych i przekazów literackich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37100#0052
32
DANIEL PRÓCHNIAK
Mitrę zabijającego byka21. Pewnych sugestii o mitraickim charakterze świątyni dostar-
czają fakty z życia samego Tirydatesa, który, jak wiemy, miał w Garni swoją letnią
rezydencję. Od Kasjusza Diona pochodzi informacja, że władca armeński pokłonił się
Neronowi - w czasie znanej nam już rzymskiej ceremonii - „jak swemu bogu Mitrze11
(63 , 5 , 2)22. Tacyt w Rocznikach (XV, 24) przekazał natomiast wiadomość, że Tirydates
był nie tylko wyznawcą mitraizmu, ale równocześnie najwyższym kapłanem tego
kultu23.
Wszystkie przedstawione tu fakty czynią ze świątyni w Garni budowlę bardzo
specyficzną. Jej forma i okoliczności powstania wyraźnie wskazują na hellenistyczno-
-rzymską genezę budowli, związaną z wielokrotną, a we wspomnianym okresie jedną
z najintensywniejszych i najdłuższych, ingerencją świata śródziemnomorskiego na
tych terenach. Przeznaczenie sanktuarium łączy je natomiast ze wschodnią tradycją
religijną, zgodną z wielowiekowym, orięntalno-irańskim ukierunkowaniem cywilizacji
armeńskiej.
Oczywiście na pytanie, który z tych elementów okazał się decydujący w kształtowa-
niu sakralnej, przedchrześcijańskiej architektury Armenii, państwa położonego na
granicy obu wielkich formacji kulturowych epoki starożytnej, a więc otwartego na
inspiracje płynące z obu kierunków, nie możemy, ze znanych nam już powodów,
udzielić odpowiedzi na podstawie posiadanych przez nas źródeł materialnych. Cennych
informacji na ten temat dostarczają jednak armeńskie przekazy literackie z okresu
wczesnego chrześcijaństwa.
SAKRALNA ARCHITEKTURA PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIEJ ARMENII
W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ LITERACKICH
Wśród bogatej literackiej spuścizny historycznej szczególną wartość dla naszych
rozważań posiadają relacje dwóch autorów - Agathangelosa24 i wspomnianego już
Mojżesza z Chorenu. Lektura ich dzieł pozwala na wskazanie licznych pogańskich
sanktuariów armeńskich, a także na wniknięcie w charakter sprawowanych w nich
kultów.
21 Tamże, s. 64.
22 Dio’s Roman History, s. 142-143.
23 Dzieła Tacyta, s. 170..
24 Dzieło Agathangelosa odnosi się do okresu 226-330, lecz główna uwaga autora skupiona jest na
pierwszych dziesięcioleciach IV w. Przypadają na nie przede wszystkim chrystianizacja Armenii i początki
formowania się Kościoła armeńskiego. W porównaniu z Historią Mojżesza z Chorenu relacja Agathange-
losa odznacza się większą dokładnością w przekazywaniu faktów, a zwłaszcza większą ich wiarygodnością,
mimo że towarzyszą mu podobne zastrzeżenia odnośnie do osoby autora i daty powstania. Wprawdzie
Agathangelos przedstawia się jako sekretarz królewski Tirydatesa III, co wskazywałoby na to, że żył i działał
na przełomie III i IV w., to jednak najstarsza, znana nam armeńska wersja jego dzieła z pewnością powstała
dopiero ok. poł. V w. Niewykluczone, że mamy tu do czynienia z sytuacją taką samą, jak w wypadku
Mojżesza, a więc z wcześniejszym, dzisiaj nie znanym oryginałem i jego o ponad sto lat późniejszą zmienioną
wersją. Szerzej na ten temat: D. Próchniak, „Historia Armenii" Agathangelosa jako źródło do poznania
chrześcijańskich dziejów Armenii, „Vox patrum“, 1983, z. 4, s. 160-175. Wszystkie fragmenty dzieła Agathan-
gelosa cyt. za: Agathange, Histoire du regnede Tiridate et de la predication de Saint Gregoire ITlluminateur, w:
Collection des historiens anciens et modernes de 1’Armenie, publiee en franęais [...] par Victor Langlois, t. I,
Paris 1867 (dalej cyt.: CHAMA, t. I).
DANIEL PRÓCHNIAK
Mitrę zabijającego byka21. Pewnych sugestii o mitraickim charakterze świątyni dostar-
czają fakty z życia samego Tirydatesa, który, jak wiemy, miał w Garni swoją letnią
rezydencję. Od Kasjusza Diona pochodzi informacja, że władca armeński pokłonił się
Neronowi - w czasie znanej nam już rzymskiej ceremonii - „jak swemu bogu Mitrze11
(63 , 5 , 2)22. Tacyt w Rocznikach (XV, 24) przekazał natomiast wiadomość, że Tirydates
był nie tylko wyznawcą mitraizmu, ale równocześnie najwyższym kapłanem tego
kultu23.
Wszystkie przedstawione tu fakty czynią ze świątyni w Garni budowlę bardzo
specyficzną. Jej forma i okoliczności powstania wyraźnie wskazują na hellenistyczno-
-rzymską genezę budowli, związaną z wielokrotną, a we wspomnianym okresie jedną
z najintensywniejszych i najdłuższych, ingerencją świata śródziemnomorskiego na
tych terenach. Przeznaczenie sanktuarium łączy je natomiast ze wschodnią tradycją
religijną, zgodną z wielowiekowym, orięntalno-irańskim ukierunkowaniem cywilizacji
armeńskiej.
Oczywiście na pytanie, który z tych elementów okazał się decydujący w kształtowa-
niu sakralnej, przedchrześcijańskiej architektury Armenii, państwa położonego na
granicy obu wielkich formacji kulturowych epoki starożytnej, a więc otwartego na
inspiracje płynące z obu kierunków, nie możemy, ze znanych nam już powodów,
udzielić odpowiedzi na podstawie posiadanych przez nas źródeł materialnych. Cennych
informacji na ten temat dostarczają jednak armeńskie przekazy literackie z okresu
wczesnego chrześcijaństwa.
SAKRALNA ARCHITEKTURA PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIEJ ARMENII
W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ LITERACKICH
Wśród bogatej literackiej spuścizny historycznej szczególną wartość dla naszych
rozważań posiadają relacje dwóch autorów - Agathangelosa24 i wspomnianego już
Mojżesza z Chorenu. Lektura ich dzieł pozwala na wskazanie licznych pogańskich
sanktuariów armeńskich, a także na wniknięcie w charakter sprawowanych w nich
kultów.
21 Tamże, s. 64.
22 Dio’s Roman History, s. 142-143.
23 Dzieła Tacyta, s. 170..
24 Dzieło Agathangelosa odnosi się do okresu 226-330, lecz główna uwaga autora skupiona jest na
pierwszych dziesięcioleciach IV w. Przypadają na nie przede wszystkim chrystianizacja Armenii i początki
formowania się Kościoła armeńskiego. W porównaniu z Historią Mojżesza z Chorenu relacja Agathange-
losa odznacza się większą dokładnością w przekazywaniu faktów, a zwłaszcza większą ich wiarygodnością,
mimo że towarzyszą mu podobne zastrzeżenia odnośnie do osoby autora i daty powstania. Wprawdzie
Agathangelos przedstawia się jako sekretarz królewski Tirydatesa III, co wskazywałoby na to, że żył i działał
na przełomie III i IV w., to jednak najstarsza, znana nam armeńska wersja jego dzieła z pewnością powstała
dopiero ok. poł. V w. Niewykluczone, że mamy tu do czynienia z sytuacją taką samą, jak w wypadku
Mojżesza, a więc z wcześniejszym, dzisiaj nie znanym oryginałem i jego o ponad sto lat późniejszą zmienioną
wersją. Szerzej na ten temat: D. Próchniak, „Historia Armenii" Agathangelosa jako źródło do poznania
chrześcijańskich dziejów Armenii, „Vox patrum“, 1983, z. 4, s. 160-175. Wszystkie fragmenty dzieła Agathan-
gelosa cyt. za: Agathange, Histoire du regnede Tiridate et de la predication de Saint Gregoire ITlluminateur, w:
Collection des historiens anciens et modernes de 1’Armenie, publiee en franęais [...] par Victor Langlois, t. I,
Paris 1867 (dalej cyt.: CHAMA, t. I).