DOI Artikel:
Cieślik-Sygowska, Iwona: Drewniane cerkwie w Świerszczowie na tle architektury greckokatolickiej od XVIII do 2. połowy XIX w. w dawnym powiecie chełmskim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27404#0050
48
IWONA CIEŚUK-SYGOWSKA
powiatu chełmskiego), najbardziej wysuniętą na zachód, i włodzimierską, sąsia-
dującą z diecezją chełmską od wschodu. Badania budownictwa cerkiewnego w
diecezji włodzimierskiej nie są kompleksowe i mają na celu bardzo ogólną
orientację w zagadnieniu. Uwzględniłam zaledwie kilka obiektów położonych w
dekanatach poleskim, brzeskim i wlodawskim81, a analizę przeprowadziłam na
podstawie wizytacji z lat 1720-172682.
Zdecydowaną większość cerkwi wzniesiono na planie trójdzielnym, z dzwon-
nicą nad babińcem. Wśród tych obiektów tylko jeden - cerkiew Ducha Świętego
w Kodniu z początku XVI w. — założono na łacińskim planie dwudzielnym w
stylu gotyckim, a jej wnętrze otrzymało wyposażenie całkowicie łacińskie. W
urządzaniu wnętrz pozostałych świątyń zauważa się różnice w stosunku do cerk-
wi z terenu dawnego powiatu chełmskiego. Nawę od prezbiterium oddzielał
ikonostas, którego program został zredukowany do trzech dolnych rzędów. Za-
chowano rząd ikon z grupą Deesis w otoczeniu apostołów83 lub bez nich84,
niekiedy z prorokami8S, niżej, pośrodku, umieszczano ikonę św. Weroniki86
lub Ostatniej Wieczerzy87, a horyzontalnie zawieszano małe ikonki, zwane
prażdnikami, w najniższym rzędzie pośrodku instalowano carskie wrota, a syme-
trycznie, po ich obu stronach, wrota diakońskie (w źródłach nazywane "sywier-
ne")88; pomiędzy otworami drzwiowymi zawieszano ikony namiestne oraz
najczęściej św. Mikołaja i patrona. Za ikonostasem ustawiany był żertwiennik.
Ołtarz główny wysunięty był przed ikonostas, a po jego bokach instalowano trzy
lub cztery ołtarze boczne. Zwykle przy południowej ścianie nawy (jeśli cerkiew
była orientowana) ustawiano klisos dla diakona, a w zachodniej części nad
wejściem - chór muzyczny. Ponadto w nawie znajdowały się chrzcielnica,
ambona, konfesjonał i ławki.
Gdy zestawimy wybrane przykłady cerkwi z diecezji włodzimierskiej z cerk-
wiami w dawnym powiecie chełmskim, okaże się, że w tym samym czasie (do o-
koło połowy XVIII w.) wnętrza cerkwi usytuowanych na wschodnich terenach
81 APL, ChKGK, sygn. 780 (wizytacje z lat 1720-1726): dekanat brzeski -k. 227
(Kodeń, cerkiew św. Michała); k. 228 (Kodeń, cerkiew św. Ducha); k. 230 (Zabiocie); k. 231 (Zbuńsk);
k. 233 (Zeszczynka); k. 233 v. (Wisznice); dekanat poleski - k. 239 (Radwanice); k. 240
(Czemiany); k. 240 v. (Doropijewicze); k. 243 (Zamszany); dekanat wlodawski-k. 261
(Włodawa); k. 263 (Otrocz); k. 264 (Orzechów); k. 265 (Czersk); k. 268 (Sławatycze); k. 270 (Hańsk).
82 APL, ChKGK, sygn. 780, k. 227-270.
83 Tamże, k. 230 (Zabłocie); k. 231 (Zbuńsk).
84 Tamże, k. 233 (Żeszczynka); k. 262 (Oltusz).
85 Tamże, k. 233 v. (Wisznice); k. 227 (Kodeń, św. Michała).
86 Tamże, ks. 262 (Oltusz); k. 265 (Czersk); k. 243 (Zamszany).
87 Tamże, k. 261 (Włodawa).
88
We wszystkich obiektach.
IWONA CIEŚUK-SYGOWSKA
powiatu chełmskiego), najbardziej wysuniętą na zachód, i włodzimierską, sąsia-
dującą z diecezją chełmską od wschodu. Badania budownictwa cerkiewnego w
diecezji włodzimierskiej nie są kompleksowe i mają na celu bardzo ogólną
orientację w zagadnieniu. Uwzględniłam zaledwie kilka obiektów położonych w
dekanatach poleskim, brzeskim i wlodawskim81, a analizę przeprowadziłam na
podstawie wizytacji z lat 1720-172682.
Zdecydowaną większość cerkwi wzniesiono na planie trójdzielnym, z dzwon-
nicą nad babińcem. Wśród tych obiektów tylko jeden - cerkiew Ducha Świętego
w Kodniu z początku XVI w. — założono na łacińskim planie dwudzielnym w
stylu gotyckim, a jej wnętrze otrzymało wyposażenie całkowicie łacińskie. W
urządzaniu wnętrz pozostałych świątyń zauważa się różnice w stosunku do cerk-
wi z terenu dawnego powiatu chełmskiego. Nawę od prezbiterium oddzielał
ikonostas, którego program został zredukowany do trzech dolnych rzędów. Za-
chowano rząd ikon z grupą Deesis w otoczeniu apostołów83 lub bez nich84,
niekiedy z prorokami8S, niżej, pośrodku, umieszczano ikonę św. Weroniki86
lub Ostatniej Wieczerzy87, a horyzontalnie zawieszano małe ikonki, zwane
prażdnikami, w najniższym rzędzie pośrodku instalowano carskie wrota, a syme-
trycznie, po ich obu stronach, wrota diakońskie (w źródłach nazywane "sywier-
ne")88; pomiędzy otworami drzwiowymi zawieszano ikony namiestne oraz
najczęściej św. Mikołaja i patrona. Za ikonostasem ustawiany był żertwiennik.
Ołtarz główny wysunięty był przed ikonostas, a po jego bokach instalowano trzy
lub cztery ołtarze boczne. Zwykle przy południowej ścianie nawy (jeśli cerkiew
była orientowana) ustawiano klisos dla diakona, a w zachodniej części nad
wejściem - chór muzyczny. Ponadto w nawie znajdowały się chrzcielnica,
ambona, konfesjonał i ławki.
Gdy zestawimy wybrane przykłady cerkwi z diecezji włodzimierskiej z cerk-
wiami w dawnym powiecie chełmskim, okaże się, że w tym samym czasie (do o-
koło połowy XVIII w.) wnętrza cerkwi usytuowanych na wschodnich terenach
81 APL, ChKGK, sygn. 780 (wizytacje z lat 1720-1726): dekanat brzeski -k. 227
(Kodeń, cerkiew św. Michała); k. 228 (Kodeń, cerkiew św. Ducha); k. 230 (Zabiocie); k. 231 (Zbuńsk);
k. 233 (Zeszczynka); k. 233 v. (Wisznice); dekanat poleski - k. 239 (Radwanice); k. 240
(Czemiany); k. 240 v. (Doropijewicze); k. 243 (Zamszany); dekanat wlodawski-k. 261
(Włodawa); k. 263 (Otrocz); k. 264 (Orzechów); k. 265 (Czersk); k. 268 (Sławatycze); k. 270 (Hańsk).
82 APL, ChKGK, sygn. 780, k. 227-270.
83 Tamże, k. 230 (Zabłocie); k. 231 (Zbuńsk).
84 Tamże, k. 233 (Żeszczynka); k. 262 (Oltusz).
85 Tamże, k. 233 v. (Wisznice); k. 227 (Kodeń, św. Michała).
86 Tamże, ks. 262 (Oltusz); k. 265 (Czersk); k. 243 (Zamszany).
87 Tamże, k. 261 (Włodawa).
88
We wszystkich obiektach.