DOI article:
Cieślik-Sygowska, Iwona: Drewniane cerkwie w Świerszczowie na tle architektury greckokatolickiej od XVIII do 2. połowy XIX w. w dawnym powiecie chełmskim
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.27404#0051
DREWNIANE CERKWIE W ŚWIERSZCZOWIE
49
Rzeczpospolitej zachowały wyposażenia niemal w pełni zgodne z tradycyjnym
programem wschodnim, natomiast cerkwie w diecezji chełmskiej (najbardziej wy-
suniętej na zachód) w znacznie większym stopniu odeszły od tradycyjnego pro-
gramu. Nie można jednak mówić o całkowitym zerwaniu z programem wschod-
nim. Powszechne stosowanie przegrody między nawą a prezbiterium, będącej re-
miniscencją ikonostanu, wskazuje na duchową kontynuację tradycji wschodniej.
4. Jakie czynniki złożyły się na latynizację sztuki greckokatolickiej w diecezji
chełmskiej? Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać głównie na dwóch płaszczy-
znach, wzajemnie na siebie oddziałujących: w znaczeniu synodu zamojskiego, na
którym zatwierdzono zmiany w liturgii zbliżające obrządek greckokatolicki do
łacińskiego, oraz w przemieszczaniu kulturowym elementów wschodnich i łaciń-
skich. Elementy łacińskie przenikały za pośrednictwem wielu różnych czynników,
z których zwrócimy uwagę tylko na niektóre, naszym zdaniem najważniejsze.
Jeden z nich to działalność chełmskich biskupów greckokatolickich89 (np. F.
Wołodkiewicza, M. Ryłły, F. Szymborskiego), wielkich zwolenników i propagato-
rów unii. Większość z nich (trzynastu spośród piętnastu) odbyła studia teolo-
giczne w Rzymie (kilku doktorskie), w czasie których bezpośrednio stykali się
z wzorami łacińskimi lub łacińsko-polskimi. Równie istotne znaczenie posiadało
zapewne prawo kolatorstwa przysługujące właścicielom wsi, w większości Pola-
kom-katolikom. Przy budowie cerkwi zatrudniane były grupy lub warsztaty bu-
dowlane wznoszące także kościoły. Ważny wydaje się być również czynnik poli-
tyczny: w zaborze rosyjskim, poddanym rusyfikacji, łączenie się unitów z łacinni-
kami było działaniem samoobronnym przed narzuceniem prawosławia; w zaborze
austriackim, gdzie Rusini mieli zagwarantowaną wolność wyznania, narodził się
ruch nacjonalistyczny o bardzo silnym nastawieniu antypolskim, podsycany do-
datkowo przez zaborcę.
WOODEN ORTHODOX CHURCHES IN ŚWIERSZCZÓW
AGAINST THE BACKGROUND OF GREEK CATHOLIC ARCHITECTURE
FROM THE 18TH TO THE 2ND HALF OF THE 19TH CENTURY
IN THE FORMER CHEŁM DISTRICT
Summary
In the village ot Świerszczów in the former Chełm district (at present Chełm voievodship) the
following wooden Orthodox churches functioned there: not preserved, conventionally defined as Orthodox
church I (mentioned for the first time in 1510 - Orthodox, from 15% on as Greek Catholic, demolished
after 1797) and Orthodox church II — preserved (erected in 1801, initially as Uniate church, from 1875
89
Bieńkowski, dz. cyt. s.
49
Rzeczpospolitej zachowały wyposażenia niemal w pełni zgodne z tradycyjnym
programem wschodnim, natomiast cerkwie w diecezji chełmskiej (najbardziej wy-
suniętej na zachód) w znacznie większym stopniu odeszły od tradycyjnego pro-
gramu. Nie można jednak mówić o całkowitym zerwaniu z programem wschod-
nim. Powszechne stosowanie przegrody między nawą a prezbiterium, będącej re-
miniscencją ikonostanu, wskazuje na duchową kontynuację tradycji wschodniej.
4. Jakie czynniki złożyły się na latynizację sztuki greckokatolickiej w diecezji
chełmskiej? Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać głównie na dwóch płaszczy-
znach, wzajemnie na siebie oddziałujących: w znaczeniu synodu zamojskiego, na
którym zatwierdzono zmiany w liturgii zbliżające obrządek greckokatolicki do
łacińskiego, oraz w przemieszczaniu kulturowym elementów wschodnich i łaciń-
skich. Elementy łacińskie przenikały za pośrednictwem wielu różnych czynników,
z których zwrócimy uwagę tylko na niektóre, naszym zdaniem najważniejsze.
Jeden z nich to działalność chełmskich biskupów greckokatolickich89 (np. F.
Wołodkiewicza, M. Ryłły, F. Szymborskiego), wielkich zwolenników i propagato-
rów unii. Większość z nich (trzynastu spośród piętnastu) odbyła studia teolo-
giczne w Rzymie (kilku doktorskie), w czasie których bezpośrednio stykali się
z wzorami łacińskimi lub łacińsko-polskimi. Równie istotne znaczenie posiadało
zapewne prawo kolatorstwa przysługujące właścicielom wsi, w większości Pola-
kom-katolikom. Przy budowie cerkwi zatrudniane były grupy lub warsztaty bu-
dowlane wznoszące także kościoły. Ważny wydaje się być również czynnik poli-
tyczny: w zaborze rosyjskim, poddanym rusyfikacji, łączenie się unitów z łacinni-
kami było działaniem samoobronnym przed narzuceniem prawosławia; w zaborze
austriackim, gdzie Rusini mieli zagwarantowaną wolność wyznania, narodził się
ruch nacjonalistyczny o bardzo silnym nastawieniu antypolskim, podsycany do-
datkowo przez zaborcę.
WOODEN ORTHODOX CHURCHES IN ŚWIERSZCZÓW
AGAINST THE BACKGROUND OF GREEK CATHOLIC ARCHITECTURE
FROM THE 18TH TO THE 2ND HALF OF THE 19TH CENTURY
IN THE FORMER CHEŁM DISTRICT
Summary
In the village ot Świerszczów in the former Chełm district (at present Chełm voievodship) the
following wooden Orthodox churches functioned there: not preserved, conventionally defined as Orthodox
church I (mentioned for the first time in 1510 - Orthodox, from 15% on as Greek Catholic, demolished
after 1797) and Orthodox church II — preserved (erected in 1801, initially as Uniate church, from 1875
89
Bieńkowski, dz. cyt. s.