DOI Artikel:
Próchniak, Daniel: Wczesnochrześcijańskie kościoły bezkopułowe w Armenii: główne cechy i ewolucja typologiczna układu architektoniczno-przestrzennego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27405#0022
18
DANIEL PROCHNłAK
- wszystkie wzniesione między początkiem IV a połową VII w. — zajmują poza
tym wyjątkową pozycję w historii chrześcijańskiej architektury tak armeńskiej,
jak i powszechnej. W pierwszym wypadku tworzą one zespół kościołów najstar-
szych, chronołogicznie i typołogicznie wcześniejszych w stosunku do powszechnie
kojarzonych z Armenią budowłi kopułowych, pojawiających się na jej terenie od
przełomu V i VI stułecia. Natomiast o znaczeniu omawianych zabytków w dzie-
jach architektury powszechnej decyduje, oprócz przesłanek' chronołogicznych
wynikających z bardzo wczesnej chrystianizacji kraju w 301 r., przede wszystkim
wyjątkowo duża łiczba zachowanych przykładów. W chwiti obecnej znanych jest
ponad 50 obiektów tego rodzaju (por. mapa i tabł. IV). Tak znaczne nagroma-
dzenie zabytków na danym terenie nałeży do rzadkości w architekturze wczesno-
chrześcijańskiej i może być porównywane jedynie z ówczesnymi budowlami Rzy-
mu, Syrii i Palestyny. W odróżnieniu jednak od wymienionych terytoriów kościo-
ły armeńskie powstały na terenie łeżącym poza "łimes" Cesarstwa Rzymskiego,
a przez to w izołacji — z czasem coraz bardziej pogłębiającej się — w stosunku
do głównych wschodnich metropołii kościelnych w Cezarei Kapadockiej, Antio-
chii czy Konstantynopołu.
Innym jeszcze wyróżniającym je czynnikiem - naszym zdaniem najistotniej-
szym - jest stwierdzona w toku badań ich wyjątkowa jednolitość formalna i
Armeńskim kościołom zachowanym na ziemiach obecnie tureckich poświęcone są także dwa cykłe
artykułów francuskiego uczonego J.-M. Thierry (A/ottosrćrcs arwÓM/e/M </u La.spuralca/i (i-!X). REArm NS
4:1967, 12:1977, oraz A propos r/e <yueńp<cs monumenM c/trćr/erts r/n w/ayef r/e Kars (Lnr^u/e). REArm NS
3:1966, 8:1971, 17:1983, 19:1985).
Najważniejsze pubłikacje traktujące o pojedynczych budowlach łub ich grupach wyodrębnionych
typołogicznie łub terytoriałnie to: N. T o k a r s k i. Dfrez. Erevan 1959 (dałej jako: Tokarski 1959);
t e n ż e.Dzrrcz(*//), Foc/n/zahert/.Erevan 1964; A.S a h i n i a n./Vonvcatcr/Matćr/ato:coucermaMt /'arc/:/-
recrttre a/zad/nen/te r/a /tant A/oyen Age. REArm NS 4:1967 s. 193-202 (dalej jako: Sahinian 1967);
M. Hasratian. Les ćg/óes ń ary u/ńr/ne avec port/ąae r/e Lac/t/r ef /es ffioan/ncnts san;7a/res r/a /taar
A/oyert Age r/e /Anaća/e. REArm N S 12:1977 s. 215-242 (dałej jako: Hasratian 1977); P.Pa-
boudjian, A. Alpago-Novell o, D. K. Kouymjian. LrerttZ:. Miłano 1977 (dalej jako:
Paboudjian, Alpago-NoveHo, Kouymjian 1977).
W chwiłi obecnej największą wartość naukową w badaniach nad tematem przedstawiają dwie książki
F. Gandołfo (C/nese e cape//e artneae a Marata setap/tce r/a/ /F a/ F// seco/o. Roma 1973 (dalej jako:
Gandołfo 1973) oraz: Le Z)as///c/ie atzaette /F-F/Z seco/o. Roma 1982 (dalej jako: Gandołfo 1982)). W
pierwszej zawarte zostały monograficzne opracowania 12 obiektów jednonawowych. Studia te, oprócz
szczegółowych opisów, zawierają szereg wniosków, nierzadko kontrowersyjnych, odnoszących się dp
rekonstrukcji pierwotnego wyglądu, późniejszych faz konstrukcyjnych, datowania, genezy from
architektonicznych i dekoracyjnych. W pracy tej zabrakło jednak końcowego podsumowania ujmującego
omawiane obiekty jako grupę.
Pełniejszy pod tym względem charakter ma druga książka Gandołfo, będąca zbiorem opracowań
wszystkich ośmiu znanych obecnie trójnawowych bazylik armeńskich. Główna teza autora koncentruje się
na ewołucji układu przestrzennego omawianych obiektów, zmierzającej — jego zdaniem — do przekształce-
nia prezentowanego przez nie typu architektonicznego w bazylikę kopułową, a więc w nowy rodzaj budowli,
powszechnie występujący w Armenii poczynając od Vł w. Teoria Gandołfo wydaje nam się kontrowersyjna.
Szerzej problem ten poruszymy w końcowej części artykułu.
DANIEL PROCHNłAK
- wszystkie wzniesione między początkiem IV a połową VII w. — zajmują poza
tym wyjątkową pozycję w historii chrześcijańskiej architektury tak armeńskiej,
jak i powszechnej. W pierwszym wypadku tworzą one zespół kościołów najstar-
szych, chronołogicznie i typołogicznie wcześniejszych w stosunku do powszechnie
kojarzonych z Armenią budowłi kopułowych, pojawiających się na jej terenie od
przełomu V i VI stułecia. Natomiast o znaczeniu omawianych zabytków w dzie-
jach architektury powszechnej decyduje, oprócz przesłanek' chronołogicznych
wynikających z bardzo wczesnej chrystianizacji kraju w 301 r., przede wszystkim
wyjątkowo duża łiczba zachowanych przykładów. W chwiti obecnej znanych jest
ponad 50 obiektów tego rodzaju (por. mapa i tabł. IV). Tak znaczne nagroma-
dzenie zabytków na danym terenie nałeży do rzadkości w architekturze wczesno-
chrześcijańskiej i może być porównywane jedynie z ówczesnymi budowlami Rzy-
mu, Syrii i Palestyny. W odróżnieniu jednak od wymienionych terytoriów kościo-
ły armeńskie powstały na terenie łeżącym poza "łimes" Cesarstwa Rzymskiego,
a przez to w izołacji — z czasem coraz bardziej pogłębiającej się — w stosunku
do głównych wschodnich metropołii kościelnych w Cezarei Kapadockiej, Antio-
chii czy Konstantynopołu.
Innym jeszcze wyróżniającym je czynnikiem - naszym zdaniem najistotniej-
szym - jest stwierdzona w toku badań ich wyjątkowa jednolitość formalna i
Armeńskim kościołom zachowanym na ziemiach obecnie tureckich poświęcone są także dwa cykłe
artykułów francuskiego uczonego J.-M. Thierry (A/ottosrćrcs arwÓM/e/M </u La.spuralca/i (i-!X). REArm NS
4:1967, 12:1977, oraz A propos r/e <yueńp<cs monumenM c/trćr/erts r/n w/ayef r/e Kars (Lnr^u/e). REArm NS
3:1966, 8:1971, 17:1983, 19:1985).
Najważniejsze pubłikacje traktujące o pojedynczych budowlach łub ich grupach wyodrębnionych
typołogicznie łub terytoriałnie to: N. T o k a r s k i. Dfrez. Erevan 1959 (dałej jako: Tokarski 1959);
t e n ż e.Dzrrcz(*//), Foc/n/zahert/.Erevan 1964; A.S a h i n i a n./Vonvcatcr/Matćr/ato:coucermaMt /'arc/:/-
recrttre a/zad/nen/te r/a /tant A/oyen Age. REArm NS 4:1967 s. 193-202 (dalej jako: Sahinian 1967);
M. Hasratian. Les ćg/óes ń ary u/ńr/ne avec port/ąae r/e Lac/t/r ef /es ffioan/ncnts san;7a/res r/a /taar
A/oyert Age r/e /Anaća/e. REArm N S 12:1977 s. 215-242 (dałej jako: Hasratian 1977); P.Pa-
boudjian, A. Alpago-Novell o, D. K. Kouymjian. LrerttZ:. Miłano 1977 (dalej jako:
Paboudjian, Alpago-NoveHo, Kouymjian 1977).
W chwiłi obecnej największą wartość naukową w badaniach nad tematem przedstawiają dwie książki
F. Gandołfo (C/nese e cape//e artneae a Marata setap/tce r/a/ /F a/ F// seco/o. Roma 1973 (dalej jako:
Gandołfo 1973) oraz: Le Z)as///c/ie atzaette /F-F/Z seco/o. Roma 1982 (dalej jako: Gandołfo 1982)). W
pierwszej zawarte zostały monograficzne opracowania 12 obiektów jednonawowych. Studia te, oprócz
szczegółowych opisów, zawierają szereg wniosków, nierzadko kontrowersyjnych, odnoszących się dp
rekonstrukcji pierwotnego wyglądu, późniejszych faz konstrukcyjnych, datowania, genezy from
architektonicznych i dekoracyjnych. W pracy tej zabrakło jednak końcowego podsumowania ujmującego
omawiane obiekty jako grupę.
Pełniejszy pod tym względem charakter ma druga książka Gandołfo, będąca zbiorem opracowań
wszystkich ośmiu znanych obecnie trójnawowych bazylik armeńskich. Główna teza autora koncentruje się
na ewołucji układu przestrzennego omawianych obiektów, zmierzającej — jego zdaniem — do przekształce-
nia prezentowanego przez nie typu architektonicznego w bazylikę kopułową, a więc w nowy rodzaj budowli,
powszechnie występujący w Armenii poczynając od Vł w. Teoria Gandołfo wydaje nam się kontrowersyjna.
Szerzej problem ten poruszymy w końcowej części artykułu.