DOI Artikel:
Próchniak, Daniel: Wczesnochrześcijańskie kościoły bezkopułowe w Armenii: główne cechy i ewolucja typologiczna układu architektoniczno-przestrzennego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27405#0023
WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIE KOSC!OŁY BEZKOPUŁOWE W ARMENII
19
konstrukcyjna jako grupy. Świadczą o tym trzy podstawowe elementy struktury
architektoniczno-przestrzennej: rodzaj planu, forma absydy oraz sposób prze-
krycia.
Wszystkie obiekty wzniesione zostały na płanie prostokątnym (tabł. Î-IV). W
żadnym z kościołów nie stwierdzono transeptu ani prezbiterium. W zdecydowa-
nej większości zamykała je od wschodu półkołista łub podkowiasta w płanie
absyda ukryta w grubości muru, a więc niewidoczna od strony zewnętrznej.
Tyłko w niełicznych obiektach (np. w Dzrvex, Dzardzaris (tabł. I), Lusakert)
spotykamy absydy wystające wzgłędem korpusu nawowego^. Za każdym razem
miały one jednak wiełoboczną, najczęściej pięcioboczną, obudowę. W żadnym
z zabytków nie stwierdzono absydy półkołistej od strony zewnętrznej. Wszystkie
kościoły posiadały skłepienie kołebkowe wzmocnione najczęściej gurtami. Jedyny
wyjątek mogła stanowić trójnawowa bazyłika w Ereruk (tabł. III), w wypadku
której ostateczne rozstrzygnięcie, czy miała ona otwartą więźbę dachową, czy też
przeskłepiona była kołebką, nie jest możłiwe ze wzgłędu na niedostateczny stan
zachowania^.
Wyraźne wzajemne podobieństwo armeńskich kościołów bezkopułowych skło-
niło nas do podjęcia próby wyjaśnienia ich typołogicznej jednorodności i okre-
śłenia, czy jej przyczyny miały genezę miejscową, czy też wyniknęły z zewnętrz-
nych zapożyczeń. Wnikłiwa anałiza armeńskich źródeł łiterackicłf*, jak również
szczegółowe prześłedzenie wydarzeń historycznych, przede wszystkim historii
Kościoła armeńskiego w epoce wczesnochrześcijańskiej pod kątem powiązań hie-
rarchicznych i organizacyjnych z metropoliami z terenu Cesarstwa^, nie uwi-
2 Tokarski 1959 s. 23; Khatchatrian 1971 s. 38; Gandoifo 1973 s. 146-148.
^ Do chwili obecnej istnieje w tej kwestii dwugłos wśród uczonych. Za kolebkowym przeskłepieniem
bazyiiki opowiedziełi się Toramanjan (1942 s. 286-288), Strzygowski (1918 s. 154-158), a ostatnio Paboud-
jian, Aipago-Noveł)o, Kouymijian (1977 s. 18-20). Natomiast hipotezę o przekryciu budowłi otwartą więżbą
dachową wysunął N. Tokarski ę4rc/t/teAtttra zlwiettü 7F-Y/F w Erevan 1961 s. 79-90; dałej jako: Tokarski
1961), a powtórzył Gandoifo (1982 s. 68-70).
Przyczyną kontrowersji jest fakt podwyższenia nawy głównej w stosunku do bocznych. Ponieważ anałiza
istniejących jeszcze fragmentów nie wykłucza pierwszej z wymienionych możłiwości, a pośrednio przema-
wiają za nią w pełni zachowane rozwiązania tego typu z terenu sąsiedniej Gruzji (np. trójnawowa bazyłika
w Urbnisi (VI w.) o podwyższonej nawie głównej przeskłepionej kołebką i nawach bocznych przekrytych
w ten sam sposób (A. Alpago-NoveIło, V. Beridze, J. Lanfontaine-Dósogne.
zlrt zlrc/tńectMre r'n Afe<%eva/ Georgia. Louvain-ła-Neuve 1980 s. 459; dałej jako: Alpago-Novelło,
Beridze, Lafontaine-Dosogne 1980) uważamy za bardziej prawdopodobne i zgodne z armeńską tradycją
architektoniczną istnienie w bazyłice w Ereruk skłepienia kołebkowego.
** Do najważniejszych źródeł literackich należą pochodzące z okresu wczesnochrześcijańskiego przekazy
Agathangelosa, Faustusa Bizantyńskiego, Łazarza z Farpi, Elise Vardapeta i Mojżesza z Chorenu. Wyko-
rzystane tu zostały francuskie tłumaczenia tekstów wymienionych autorów opublikowane przez V. Langlois
(Co//ecH'oM ńlswriefts ottctew et mot/ernes tfe /'złtzti^/tie. Paris t. 1:1867, t. 2:1869).
^ Podstawowe opracowania historii Armenii w okresie wczesnochrześcijańskim: N. A dont z.L'zfrtné-
u/e żt /Y/)o<yue Paris 1909; F. Tournebiz e.zltztt^ttt'e. W: Dt'ctt'ottat're <f'/tżwo/re et <feg&)gra-
pńte ecc/ésiosti^tte. Paris T. 4:1930 kol. 291-304; L. A r p e e. zi /Vùtoty o/zltzttettmt) C/tnist/atu'ry. New York
19
konstrukcyjna jako grupy. Świadczą o tym trzy podstawowe elementy struktury
architektoniczno-przestrzennej: rodzaj planu, forma absydy oraz sposób prze-
krycia.
Wszystkie obiekty wzniesione zostały na płanie prostokątnym (tabł. Î-IV). W
żadnym z kościołów nie stwierdzono transeptu ani prezbiterium. W zdecydowa-
nej większości zamykała je od wschodu półkołista łub podkowiasta w płanie
absyda ukryta w grubości muru, a więc niewidoczna od strony zewnętrznej.
Tyłko w niełicznych obiektach (np. w Dzrvex, Dzardzaris (tabł. I), Lusakert)
spotykamy absydy wystające wzgłędem korpusu nawowego^. Za każdym razem
miały one jednak wiełoboczną, najczęściej pięcioboczną, obudowę. W żadnym
z zabytków nie stwierdzono absydy półkołistej od strony zewnętrznej. Wszystkie
kościoły posiadały skłepienie kołebkowe wzmocnione najczęściej gurtami. Jedyny
wyjątek mogła stanowić trójnawowa bazyłika w Ereruk (tabł. III), w wypadku
której ostateczne rozstrzygnięcie, czy miała ona otwartą więźbę dachową, czy też
przeskłepiona była kołebką, nie jest możłiwe ze wzgłędu na niedostateczny stan
zachowania^.
Wyraźne wzajemne podobieństwo armeńskich kościołów bezkopułowych skło-
niło nas do podjęcia próby wyjaśnienia ich typołogicznej jednorodności i okre-
śłenia, czy jej przyczyny miały genezę miejscową, czy też wyniknęły z zewnętrz-
nych zapożyczeń. Wnikłiwa anałiza armeńskich źródeł łiterackicłf*, jak również
szczegółowe prześłedzenie wydarzeń historycznych, przede wszystkim historii
Kościoła armeńskiego w epoce wczesnochrześcijańskiej pod kątem powiązań hie-
rarchicznych i organizacyjnych z metropoliami z terenu Cesarstwa^, nie uwi-
2 Tokarski 1959 s. 23; Khatchatrian 1971 s. 38; Gandoifo 1973 s. 146-148.
^ Do chwili obecnej istnieje w tej kwestii dwugłos wśród uczonych. Za kolebkowym przeskłepieniem
bazyiiki opowiedziełi się Toramanjan (1942 s. 286-288), Strzygowski (1918 s. 154-158), a ostatnio Paboud-
jian, Aipago-Noveł)o, Kouymijian (1977 s. 18-20). Natomiast hipotezę o przekryciu budowłi otwartą więżbą
dachową wysunął N. Tokarski ę4rc/t/teAtttra zlwiettü 7F-Y/F w Erevan 1961 s. 79-90; dałej jako: Tokarski
1961), a powtórzył Gandoifo (1982 s. 68-70).
Przyczyną kontrowersji jest fakt podwyższenia nawy głównej w stosunku do bocznych. Ponieważ anałiza
istniejących jeszcze fragmentów nie wykłucza pierwszej z wymienionych możłiwości, a pośrednio przema-
wiają za nią w pełni zachowane rozwiązania tego typu z terenu sąsiedniej Gruzji (np. trójnawowa bazyłika
w Urbnisi (VI w.) o podwyższonej nawie głównej przeskłepionej kołebką i nawach bocznych przekrytych
w ten sam sposób (A. Alpago-NoveIło, V. Beridze, J. Lanfontaine-Dósogne.
zlrt zlrc/tńectMre r'n Afe<%eva/ Georgia. Louvain-ła-Neuve 1980 s. 459; dałej jako: Alpago-Novelło,
Beridze, Lafontaine-Dosogne 1980) uważamy za bardziej prawdopodobne i zgodne z armeńską tradycją
architektoniczną istnienie w bazyłice w Ereruk skłepienia kołebkowego.
** Do najważniejszych źródeł literackich należą pochodzące z okresu wczesnochrześcijańskiego przekazy
Agathangelosa, Faustusa Bizantyńskiego, Łazarza z Farpi, Elise Vardapeta i Mojżesza z Chorenu. Wyko-
rzystane tu zostały francuskie tłumaczenia tekstów wymienionych autorów opublikowane przez V. Langlois
(Co//ecH'oM ńlswriefts ottctew et mot/ernes tfe /'złtzti^/tie. Paris t. 1:1867, t. 2:1869).
^ Podstawowe opracowania historii Armenii w okresie wczesnochrześcijańskim: N. A dont z.L'zfrtné-
u/e żt /Y/)o<yue Paris 1909; F. Tournebiz e.zltztt^ttt'e. W: Dt'ctt'ottat're <f'/tżwo/re et <feg&)gra-
pńte ecc/ésiosti^tte. Paris T. 4:1930 kol. 291-304; L. A r p e e. zi /Vùtoty o/zltzttettmt) C/tnist/atu'ry. New York