DOI Heft:
I. Z zagadnień sztuki dawnej
DOI Artikel:Skubiszewski, Piotr: Romańskie cyboria w kształcie czary z nakrywą: Problem genezy
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13221#0031
ROMAŃSKIE CYBORIA W KSZTAŁCIE CZARY 25
16. Scyphus z Canoscio. Città di Castello, skarbiec katedralny
Chrześcijańskie średniowiecze zachowało termin i nadal nim oznaczało naczynia do picia, ale
przeniosło go na inne ich rodzaje aniżeli antyczny scyphus grecko-rzymski, który zresztą rychło zniknął
z repertuaru utensyliów nowej epoki. Jakie to były naczynia? Pominiemy tutaj sporadyczne i uboczne,
tylko dla okresu starochrześcijańskiego potwierdzone występowanie tego terminu w odniesieniu do kie-
licha mszalnego62. Powtarzające terminologie późnoantyczną, choć pochodzące z wczesnego średnio-
wiecza, ordines i niektóre inwentarze skarbców kościelnych tworzą wyraźnie jednolitą grupę źródeł
pisanych, w których słowem scyphus określano naczynie o ściśle zdefiniowanej funkcji w liturgii eucha-
rystycznej. Ordo romanus primus powstały w Rzymie przed końcem w. VII, ale przekazujący ryt dawniej
ustalony podaje, że scyphus służył do zbierania w nim wina, które wierni przynosili wraz z chlebem na
św. Ofiarę63. W tym ordo, jak również w późniejszych, np. w ordo IV, dziele liturgisty frankońskiego,
który w w. IX propagował obrządek rzymski, scyphus pełnił dalszą funkcję w czasie mszy św. Do jego
zawartości dolewano nieco wina przemienionego przez celebransa. Następowała consecratio per immixio-
nem6A. Tak konsekrowane wino przelewano zazwyczaj do naczyń zwanych fontes, z których podawano
je wiernym. Mogłyjednak też scyphi bezpośrednio służyć do rozdawania Najśw. Sakramentu pod postacią
napoju. Obok licznych tekstów liturgicznych, które poświadczają takie zastosowanie naczynia, dalsze
potwierdzenie przynoszą wczesnośredniowieczne inwentarze i wykazy darów, gdzie scyphi są wymieniane
bezpośrednio po kielichach, w grupie v asa sacra. Przypomnieć tutaj wystarczy inwentarz skarbca kościoła
opackiego Saint-Riquier w Centuli z r. 831, sporządzony na polecenie Ludwika Pobożnego65.
Późnoantyczny i wczesnośredniowieczny scyphus mszalny można na podstawie opisów zawartych
w ordines wyobrazić sobie jako naczynie większe od kielicha celebransa i od kielichów, w których wierni
62 Braun, op. cit., s. 20.
63 M. Andrieu, Les ordines romani du haut Moyen Age, t. 1: Les manuscrits, Louvain 1931, passim; tenże, Les ordines
romani du haut Moyen Age, t. 2 : Les textes (Ordines I—XIII), Louvain 1948, s. 46, 73, 91, 102 n. U J. Wierusz-Kowalskiego,
Liturgika, Warszawa 1955, s. 346, słowo „scyphus" zostało mylnie przetłumaczone jako dzbanek. O „scyphi" mszalnych
zob. także Klauser, Griin, op. cit., szp. 55.
64 Andrieu, Les ordines romani..., t. 2, s. 148 nn.
65 L. d'Achéry, Veterum aliquot scriptorum qui in Gaïliac bihliothecis, maxime Benedictinorum, latuerant, Spicilegium, t. 4,
Parisiis 1655—1677, s. 480—488.
16. Scyphus z Canoscio. Città di Castello, skarbiec katedralny
Chrześcijańskie średniowiecze zachowało termin i nadal nim oznaczało naczynia do picia, ale
przeniosło go na inne ich rodzaje aniżeli antyczny scyphus grecko-rzymski, który zresztą rychło zniknął
z repertuaru utensyliów nowej epoki. Jakie to były naczynia? Pominiemy tutaj sporadyczne i uboczne,
tylko dla okresu starochrześcijańskiego potwierdzone występowanie tego terminu w odniesieniu do kie-
licha mszalnego62. Powtarzające terminologie późnoantyczną, choć pochodzące z wczesnego średnio-
wiecza, ordines i niektóre inwentarze skarbców kościelnych tworzą wyraźnie jednolitą grupę źródeł
pisanych, w których słowem scyphus określano naczynie o ściśle zdefiniowanej funkcji w liturgii eucha-
rystycznej. Ordo romanus primus powstały w Rzymie przed końcem w. VII, ale przekazujący ryt dawniej
ustalony podaje, że scyphus służył do zbierania w nim wina, które wierni przynosili wraz z chlebem na
św. Ofiarę63. W tym ordo, jak również w późniejszych, np. w ordo IV, dziele liturgisty frankońskiego,
który w w. IX propagował obrządek rzymski, scyphus pełnił dalszą funkcję w czasie mszy św. Do jego
zawartości dolewano nieco wina przemienionego przez celebransa. Następowała consecratio per immixio-
nem6A. Tak konsekrowane wino przelewano zazwyczaj do naczyń zwanych fontes, z których podawano
je wiernym. Mogłyjednak też scyphi bezpośrednio służyć do rozdawania Najśw. Sakramentu pod postacią
napoju. Obok licznych tekstów liturgicznych, które poświadczają takie zastosowanie naczynia, dalsze
potwierdzenie przynoszą wczesnośredniowieczne inwentarze i wykazy darów, gdzie scyphi są wymieniane
bezpośrednio po kielichach, w grupie v asa sacra. Przypomnieć tutaj wystarczy inwentarz skarbca kościoła
opackiego Saint-Riquier w Centuli z r. 831, sporządzony na polecenie Ludwika Pobożnego65.
Późnoantyczny i wczesnośredniowieczny scyphus mszalny można na podstawie opisów zawartych
w ordines wyobrazić sobie jako naczynie większe od kielicha celebransa i od kielichów, w których wierni
62 Braun, op. cit., s. 20.
63 M. Andrieu, Les ordines romani du haut Moyen Age, t. 1: Les manuscrits, Louvain 1931, passim; tenże, Les ordines
romani du haut Moyen Age, t. 2 : Les textes (Ordines I—XIII), Louvain 1948, s. 46, 73, 91, 102 n. U J. Wierusz-Kowalskiego,
Liturgika, Warszawa 1955, s. 346, słowo „scyphus" zostało mylnie przetłumaczone jako dzbanek. O „scyphi" mszalnych
zob. także Klauser, Griin, op. cit., szp. 55.
64 Andrieu, Les ordines romani..., t. 2, s. 148 nn.
65 L. d'Achéry, Veterum aliquot scriptorum qui in Gaïliac bihliothecis, maxime Benedictinorum, latuerant, Spicilegium, t. 4,
Parisiis 1655—1677, s. 480—488.